Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

Ki, berdi manga dodgarlik Iloh,
Bor ersa xaloyiq aro dodxoh,
Kelib ol\ima arzi hoi aylasun,
О ‘z a h >
olini qiylu qol aylasun!
Iskandar 
taxtga o iirg ach , adolat bilan mamlakatni 
boshqara boshlaydi. Xalqni ikki yillik xirojdan ozod etadi. 
Dostonda shu c ‘rinda adolatning ta'rifi beriladi. Bu ta'rif hadislar 
vositasida 
tushuntiriladi. 
Masalan, 
bir 
soatlik 
adolat 
farishtalarning, dunyodagi barcha insonlarning toatidan afzal 
degan hadis keltiriladi. So‘ng shoh Mas'udning bir kuni tushida 
otasi Mahmudni nurga g ‘arq b o ig a n holda jannat bo g iarid a 
yurganini ko‘rgani va otasidan bu holga qanday sazovor 
boiganini so‘raganida, otasi Hindistonni egallash vaqtida elga 
qilgan birgina adolati tufayli Alloh unga shunday martabani loyiq 
ko‘rgani haqida so‘zlab berganiga doir hikoyat ilova qilinadi. 
“Hikmat” bobida esa Iskandarning Arastu bilan adolat haqidagi 
savol-javobi keltiriladi. Arastuning fikricha, shoh har bir ishda 
adolat mezoni asosida ish tutsa, uning mulk-u mamlakati obod, 
xalqi badavlat b o ia d i. Xalq badavlat b o is a , askarlarning maoshi 
ham ortadi va qo‘shin hamisha g'olib b o iad i.
Yigirma uchinchi bobdan dostonga Doro obrazi kirib 
keladi. Navoiy Doroga tavsif berar ekan, uning Kayoniylar 
sulolasi vakili ekanligini, jahon podshosi sifatida Kayxisra-vu
360

---

Kayqubodlarning avlodi ekanligini, uning davlatni boshqarishida 
Luxrosbning tartiblari, qo‘shinida Gushtosbning qonunlari 
ustuvor ekanligini bayon qiladi. Doro va Iskandar orasidagi xiroj 
mojarosi bu ikki shoh o ‘rtasida ixtilofning paydo bo‘lishiga olib 
kclganligini afsus bilan ta'kidlaydi.
Yigirma 
to‘rtinchi 
bobda 
kishilik jaraiyatida 
ko‘p 
uchraydigan hodisa - ziddiyat va ixtilof haqida mulohaza 
yuritarkan, mutafakkir shoir bu hodisa inson bolasiga azaldan xos 
ekanligi, muayyan tabaqa, jaraiyat yo qatlamga tegishii emas, 
balki barcha uchun umumiy bo‘lgan muammo ekanligini qayd 
etadi. Uningcha, bir kasbda mahorat hosil qilishning o ‘zi kishiga 
kasbdoshlari orasida ziddiyat va qarama-qarshilikni keltirib 
chiqarishga yetarli asos bo‘ladi. Masalan, biror kasb yo hunar ahli 
o 'z sohasida katta malaka hosil qilib, el orasida nufuzi oshaversa, 
kasbdoshlari bunga g‘ashlanib qolaveradilar. Podshoh bilan qaysi 
amaldor o ‘rtasida yaqinlik paydo qilsa, boshqa amaldorlar unga 
dushmanlik qila boshlaydilar. Hatto gadoy va tilanchilar ham o‘z 
hollariga yarasha o‘zaro nizo va ixtiloflami keltirib chiqaradilar. 
Ammo bulaming eng qo‘rqinchli va ashaddiysi - ikki podshoh 
o ‘rtasidagi adovat va kelishmovchilikdir. Chunki podshohlarning 
adovati albatta urush va qon to ‘kilishiga olib keladiki, bu urushlar 
minglab begunoh odamlarning qoni to‘kilishiga sabab bo‘lishi 
mumkin. Shu sababli, deydi Navoiy, o‘zaro do‘st tutingan ikki 
darvesh adovatda bo ‘lgan ikki podshohdan afzalroqdir:
Rafiq ikki darvesh beishtiboh
-
Eruryaxshiroqkim, adav ikki shoh!
Fikrining ta sd ig l sifatida keyingi bobda Chingizxon va 
Muhammad Xorazmshoh zamonida bo"lib o ‘tgan bir voqeani 
keltiradi; Chingizxon Xorazmshoh bilan o ‘rtalariga nifoq 
tushgach, m o‘g ‘ul lashkari barcha shaharlarda ketma-ket g‘alaba 
qozonib, Xorazmshohni ta’qib qila boshlaydi. Navbatdagi - Shorn 
(hozirgi Suriya) mamlakatidagi jangda ham Chingizxon qattiq 
urushdan keyin g‘alaba qozongach, aholini qatliom qilishga 
buyuradi. Ana shu jarayonda ikki do‘st m o‘g‘ul qilichi damiga 
duchor bo ‘ladilar. Do‘stlar bir-birining ustiga tashlab, “oldin
361

---

meni qatl eting, men do‘stimning halok bo'lishini ko‘rishga 
toqatim yo‘q’\ deb yalinishadi. Bu paytda Chingizxon uxlab 
yotgan bo‘ladi. Tushida bu ikki do‘stning ishi ayon boMib, birov 
unga: “Sen Xorazmshoh bilan dushman boigansan, oddiy 
xalqning gunohi nima?!” deya tanbeh beradi. Chingizxon 
uyg‘ongach, omonlik e'lon qiladi. Ikki do‘st sharofati bilan 
qatliom to ‘xtatiladi. Ushbu hikoyat o ‘z g ‘oyaviy mazmuni bilan 
“Hayrat ul-abror”dagi “ Ikki vafoli yor” hikoyatini yodga soladi.
Urush boshlanadi. Ikki tomondan katta qo‘shin saf tortadi. 
Dastlab maydonga oldin Doroga xizmat qilgan, ammo xizmatiga 
yarasha qadr topmaganidan xafa bo ‘lib, Iskandar tomonga o‘tgan 
Boriq Barbariy maydonga chiqadi va Harron, Shayda kabi to ‘qqiz 
pahlavon ustidan g ‘alaba qozonadi. Oxiri M ag‘ribiy degan bir 
pahlavon chiqib, Boriqni asir oladi, ammo Doronmg oldiga 
keltirmasdan, noma'lum tomonga ketib qoladi.
Ikkinchi kuni Doroning noiblari xiyonat qilib, jang payti 
Doroni pichoqlaydilar. Iskandar Doroni yarador holda topadi. 
Doro o ‘limi oldidan uch narsa - xiyonatkorlarni jazolash, 
kayoniylar - o ‘zining qarindosh-urug‘lariga ozor bermaslik va 
qizi Ravshanakka uylanishni Iskandarga vasiyat qiladi. Iskandar 
Doroning barcha vasiyatlarini ortig‘i bilan ado etadi, Doroni 
izzat-ikrom bilan dafn qiladi. Shu o ‘rinda Iskandaming jahongir 
shoh boMish bilan birga cheksiz mehr sohibi ekanligi ham g ‘oyat 
mohirlik bilan tasvirlanadi.
Ushbu 
voqea 
bayonidan 
so‘ng 
28-bobda 
Navoiy 
davlatchilik asoslari haqida o ‘z fikrlarini bayon etishga kirishadi. 
Bobda berilishicha, olamning barcha ishlarida muayyan tartib, 
nizom va uyg'unlik mavjud b o ‘lganidek, davlatchilikda ham 
bexato va aniq ishlaydigan tizim bo ‘lishi lozim. Mamlakatdagi 
barqarorlik va rivojlanishni ta'minlovchi asosiy masala - har bir 
odamni o ‘z layoqati va vazifasiga qarab tavinlash, har bir davlat 
xodimining o‘z ishi bilan shug£ullanishi va boshqalar ishiga daxl 
qilmasligidir. Navoiy bunga ajoyib bir hayotiy misol keltiradi: