Alisher navoiyning nasriy asarlari

2.1. Ijtimoiy-siyosiy va didaktik xarakterdagi asarlari
Navoiyning "Tarixi iuluki ajam" asari o'z muallifining tarixiy faktlarni izohlashda ilg'or ijtimoiy pozitsiyasida turgan muarrix ekanligini ham namoyon qildi.
Navoiyning "Tarixi anbiyo va hukamo", "Tarixi muluki Ajam"ning davomidek tuyuladi. Unda din va din tarixi, uning arboblari, payg'ambarlarga oid ma'lumotlar, naql, rivoyatlar keltiriladi. Bu asarning birinchi qismini tashkil qiladi. Ikkinchi qismida esa tarixdagi donishmandlar haqida kichik-kichik maqolalar va ularning hikmatlari beriladi. Har ikki qismdagi konkret xarakteristika she'r bilan xulosalanadi.
Asarda payg'ambarlar sirasida ulkan mutafakkirlar, buyuk olimlar haqidagi ma'lumotlarning berilishi, muayyan o'rinlarida Navoiyda ma'naviy daho, ratsionalizm ustunligidan dalolat beradi.
"Tarixi anbiyo va xukamo"da ham Navoiyning jamiyat taraqqiyoti qonunlarini idrok etishdagi, uni talqin qilishdagi mahdudliklari, dunyoqarashidagi ziddiyatli jihatlar ham o'z aksini topgandir.
Asardagi o'rni-o'rni bilan keltirilgan hikoyatlar, qissalarning aksariyatida dunyoviy ruh kuchli, bayon uslubi esa xalq og'zaki ijodi, xususan ertaklarini yodga soladi. Ayni choqda, ular Navoiyning didaktik qarashlari xarakterini butun ilg'or (komil inson va uning fazilatlari) va ma'lum cheklangan (diniy mistik o'gitlar) jihatlari asosida belgilab berish imkoniyotini yaratadi.
"Nasoyim ul-muhabbat" esa Navoiyning tarjima tarixi, o'sha davr tarjima san'atining kriteriyalari va bu sohadagi Navoiy mahoratini o'rganishda muhimdir. Bu Jomiyning "Nafohot ul-uns" nomli asari tarjimasi bo'lib, uni Navoiy ko'pgina yangi ma'lumotlar bilan to'ldirgan va tahrir qilgan. Asarning asosiy mazmuni tasavvuf ahliga oid ma'lumotlardan iborat esa-da, unda mohiyati yorqin didiaktik fikrlar jamlangan. Xususan, davrning muhtaram shaxslari sanalgan zotlarning turli-tuman sohada halol mehnat qilib hayot kechirganliklari, ulardagi insoniy fazilatlar, turmush qoidalarining targ'ibi ham alohida ta'kidlarda, ham maxsus hikoyatlarda berib boriladiki, Navoiy o'z asari qarshisiga qo'ygan muhim vazifalar shu tarzda bajarila boradi.
"Vaqfiya"ga kelganda shuni aytish kerakki, asar janr nuqtai nazaridan nihoyatda murakkab, sinkretik xarakterga ega. U bir tomondan muhim hujjat, ikkinchi tomandan XV asr madaniy, iqtisodiy va ijtimoiy hayoti, muallifning o'z hayoti va faoliyatining ko'pgina qirralarini o'rganishda ahamiyatli bo'lgan tarixiy asar hamdir.
886|1481-82 yilda yozilgan "Vaqfiya" kompozitsion qurilishi jihatidan ikki mustaqil mundarijaga ega bo'lgan qismga bo'linadi.
Birinchi qismda Navoiyning Husayn Boyqaro saroyiga maxsus farmon orqali taklif etilishi, bu vaqtgacha bo'lgan uning kayfiyati saroy xizmatida ekan paytlaridagi uning nuo'uzi, martabasi, Husayn Boyqaro bilan munosabatlari, Navoiyning davlat arbobi sifatidagi ko'p qirrali faoliyati haqida so'z ketadi.
Bu qismdan ma'lum bo'ladiki, Navoiy temuriylarning o'zaro nizolarini, ular o'rtasidagi halokatli urushlarni, bu urushlar tufayli xalq, Vatan boshiga tushayotgan og'ir musibatlarni, Mashhad va Samarkanddagi tahsil mashaqqatlari va moddiy qiyinchiliklarni boshdan kechirgan Navoiy qarshisida o'zining yuksak orzu-umidlari, intilishlari, hatto ijodiy rejalari ham ma'nosizdek, ro'yobga chiqishi mumkin emasdek tuyuladi. Shunung uchun ham Husayn Boyqaro uni Hirotga chaqirganda ko'p taraddulanadi va nihoyat "...necha nav' xizmatkim, dunyo sudi andin paydo... o'zimga lozim tuttim va necha nav' ishkim, xaloyiq duosiga bois qoshimda muqarrar qildim", - deya rozi bo'ladi va poytaxtga keladi.
"Vaqfiya"da Navoiy o'zining muayyan maqsadlari va ularni amalga oshirishdagi faoliyatini birma-bir umumlashtirib bayon etadi. Bu maqsadlar yuksak gumanistik xarakterga ega bo'lib, ularni oydinlashtirishda Navoiy insonparvarligidan dalolat beruvchi quyidagicha bir necha yorqin detallar ham mavjuddir: Navoiy podshoh xukmi va taklifi bilan belgilangan o'zining davlati, maoshi va ixtiyoridagi daromadlarning barchasidan bir oddiy inson ro'zg'ori uchun zarur qisminigina o'ziga qoldirib, ortig'ini navkar, cherik, madrasa hamda xonaqoh ahllari ehtiyoji va xayrli binolar uchun saflab kelgan edi.
2.2 Alisher navoiyning nasriy asarlari.
Navoiy "Vaqfiya"da o'z ixtiyoridagi sablag'lar hisobiga qurilgan madaniy-ilmiy muassasalar, turli inshootlar, bunyod etilgan bog'-rog'larni sanab o'tadi va bularni amalga oshirishda shohning unga iltifoti va madadini alohida e'tirof etadi.
"Vaqfiya"ning birinchi qismi lirik chekinish o'rnidagi Navoiyning shohdan qilgan ikki iltimosi-haj safariga orzusi va barcha xizmatlarni tark etib badiiy ijod bilan shug'ullanish umidini Husayn Boyqaroga bildirish bilan yakunlanadi. Ana shu parchadagi psixologik xarakteristikadan Navoiyning davlat arbobi sifatidagi ko'p qirrali faoliyatiqg'oyat murakkab va og'ir mashaqqatlarda kechgani, u anchagina alam chekib, azoblar tortib o'z xizmatini o'tagani ma'lum bo'ladi.
"Vaqfiya"ning ikkinchi qismida Navoiyning xayriya ishlari va vaqf qildirgan mulk, yerlari haqida, vaqfiy joylardagi idora yoki xizmat uchun belgilangan lavozimlar, tayin qilingan maosh, o'rnatilgan tartib-qoidalar, xayriy marosimlar, binolar ta'miri haqida so'z ketadi va hokazo. Bu qaydlar orasida muallifning talabalar va mudarrislar hamda ularga belgilangan maosh sistemasi diqqatiga sazovordir. Masalan, har bir mudarrisda 11 tadan talaba bo'lishi kerak, talabalar esa o'zlashtirishlari darajasiga qarab a'lo, o'rta va past guruhlarga bo'linadi va maosh belgilanadi. Mudarrislar madrasa qoshida yashashlari kerak, aks holda ular belgilangan maoshning yarmini oladilar.
"Vaqfiya"da Navoiy tomonidan Husayn Boyqaro faoliyatining ilk davridagi ijobiy jihatlariga alohida urg'u beriladi. Masalan, Husayn Boyqaroning saltanat taxtini egallagach, birinchi tadbirlar qatorida o'z qo'l ostidagi turli qabilalar, urug' va tabaqalarga munosabatining to'g'ri belgilangani masalasiga e'tiborni tortiladi. Garchi buning zamirida ana shu turli urug' va qabilalarning moddiy va madaniy hayotini yengillashtirish masalasi yotmasada, ular orasidan chiqqan amaldorlarga, nufuzli shaxslarga nisbatan xolis va tekis qarash, ya'ni ulani davlat ishlarini bajarishga barobar jalb etish doirasida bo'lgan esa-da, Navoiy bu tadbirni ixtilof va norozildiklarni bartaraf etilishi ijobiy qadam deb qaraydiki, bunda katta jon bor edi, albatta.
Zeroki, urug'-qabilalar orasidagi ixtiloflar hukmdorlarning ularga bo'lgan notekis munosabati bilan ham izohlanadi. Ayni choqda "Vaqfiya"dagi ba'zi ta'kidlar, she'rlar va matn zimnidagi mavhumlardan anglashiladiki, Navoiy va Husayn Boyqaro orasidagi vaqt-vaqti bilan ziddiyatli va notekis munosabatlar bo'lib turganini uqsa bo'ladi. Quyidagi ruboiy shundan dalolat beradi;
Shoh xizmatig'a birovki bo'lg'ay moyil,
Ko'ru karu langu shol kerakdur hosil,
Asrorining ifshosida gung aylasa til,
Bu mushkul erur, barchasidin bu mushkul.
Shunisi diqqatga sazovorki, asarning boshidan oxiriga qadar Navoiy uchun xarakterli bo'lgan gumanizm, vatanparvarlik bosh xat bo'lib o'tadi.
To hirsu havas hirmoni barbod o'lmas,
To nafsu havo qasri baraftod o'lmas,
To zulmu sitam jonig'a bedod o'lmas,
El shod o'lmas, mamlakat obod o'lmas.
"Vaqfiya" yolg'iz tarixiy hujjat sifatidagi asargina emas. Unda memuar xarakterga ega bo'lgan parchalar, badiiy lavhalar, go'zal she'riy namunalar va biografik ma'lumotlar ham mavjud.
Asarga alohida joziba baxsh etgan narsa-bu muallif obrazidir. Unda Navoiy adolat va ezgulik yo'lida faol harakatda bo'lgan mohir tashkilotchi va ilg'or fikrli gumanist hamda ma'rifatparvar arbob sifatida namoyon bo'ladi. Navoiydagi real insonga xos bo'lgan ruhiy holatdagi yaxshilar va yaxshilikdan xursand bo'lish, yomonlar va yomonlikdan ranjishi, azob chekishi, butun serqirrali faoliyati real, konkret sharoitlarda kechgan, real voqealik va undagi real insonlar, real ijtimoiy sharoit va munosabatlar bilan yaqindan bog'liq tarzda aks ettirolgandir.
Xulosaki, "Vaqfiya" XV asr madaniy, iqtisodiy va ijtimoiy hayot tarixini, muallifning o'zining hayoti va faoliyatining ko'pgina qirralarini o'rshanishda muhim hujjatdir.
"Mahbub ul-qulub"-Alisher Navoiyning eng yirik nasriy asari bo'lib, 906|1500-01 yilda, muallif umrining oxirgi yili qalamdan chiqqan. Binobarin, bu asar buyuk mutafakkirning mazmunli va sermashaqqat hayoti davomida to'plagan g'oyat boy turmush tajribasi va xulosalarini o'z ichiga olgan. Adibning o'zi ham asar muqaddimasida yozadi, "Shabob avonining bidoyatidan quxulot zamonining nihoyatig'acha davron voqiotidan quxulat zamonining nihoyatig'acha davron voqioti dan va sipehri gardon hodiotidan va dahri fitnaangiz buqalamunlig'idin va zamonai rangomiz gunogunlig'idin muddati madad va ahdi band har nav' shiq va suratda aqdom urdum va har tavr suluk va qisvatda yugurdum va o'zumni yaxshi yomon xizmat va suhbatig'a yetkurdum... goh ilm madorisida safi niolda yer tuttum va ulamo majolisida ilm nuridin ko'ngulni yoruttum... maqsad bukim, har nav' elga o'zumni yetkurupmen va yaxshi-yomonning af'olin bilibmen va yamonu yaxshi xislatlarin tajriba qilibmen..
Bu nav' as'hob va ahbobg'a intiboh qilmoq vajib ko'rundi..."
Demak, Navoiy bu asar odamlarga o'rnak bo'lishi, yaxshilik va yomonlikni belgilashda, go'zallikni ardoqlash, ezgulikka intilish va yomonlikdan qochishlarida, voz kechishlarida dasturul amal bo'lishini ko'zda tutadi.
Navoiyning nasriy merosida "Mahbub ul-qulub" o'ziga xos o'ringa ega bo'lib, bu asarning Sharq badiiy tafakkuri tarixidagi roli ham salmoqlidir. Adib o'zining boy va serqirra hayotiy tajribasiga asoslanib, agar ta'bir joiz bo'lsa, shunday bir ko'zgu yaratadiki, unda kitobxon insonga xos fazilatlarni ham, unga yot bo'lishi lozim bo'lgan xosiyatlarni ham yaqqol ko'ra oladi. Boshqacha qilib aytganda, Navoiy o'zining bu asari qarshisiga eng avval ulkan falsafiy va didaktik problemalarni qo'yadi va "o'quguvchilar diqqat va e'tibor ko'zi bilan nazar solg'aylar va har qaysi o'z fahmu idroklariga ko'ra bahra olg'aylar" deb uqtiradi. Shu jihatdan qaraganda, olimning bu asari Sa'diy Sheroziyning "Guliston"i, Abdurahmon Jomiyning "Bahoriston"i kabi ko'p jihatdan didaktik bo'lgan asarlar bilan hamohangdir. Ammo, Alisher Navoiy "Mahbub ul-qulub"ning biror joyida ham bu asarlarga tatabbu qilish niyati borligi yoki ularga javob tarzidagi biror ish qilmoqchi ekanligiga ishora qilmaydi. Demak, Navoiy o'z zamonasigacha bo'lgan Kaykavusning "Qobusnoma"si, Sa'diyning "Guliston"i va Jomiyning "Bahoriston"i kabi asarlarga nisbatan ham boshqacha tipda asar yaratishga bel bog'lagan.
"Mahbub ul-qulub" chindan ham tematikasi, forma va priyomlari jihatidan yuqorida nomlari keltirilgan noyob asarlarga garchi biroz o'xshasa-da, mohiyati jihatidan ulardan mutlaqo farq qiladi. Agar bu farqni umumiyroq bir tarzda xarakterlash mumkin bo'lganda "Qobusnoma", "Guliston", "Bahoriston" kabi asarlarga adabiy badiiy didaktika xos esa, "Mahbub ul-qulub"da shular bilan birga fosh qiluvchilik momentlari va sotsial-publitsistik ruh g'oyat kuchli ekanligini qayd etish o'rinli bo'lardi. Gap shundaki, "Mahbub ul-qulub" asarida Navoiy eng avval buyuk mutafakkir, qomusiy bilim egasi sifatida namoyon bo'ladi. Navoiy-shoir, Navoiy-satirik. Xalqning ko'p asrli maqol, matal va hikmatlarini zarshunoslik bilan mujassamlantira olgan buyuk folklorist Navoiy siymosi ham bu asarda ro'yi-rost namoyon bo'ladi. Xullas, "Mahbub ul-qulub" Alisher Navoiyning buyuk kamolotini namoyish etuvchi va uning eng ilg'or etik va estetik qarashlarini g'oyat ixcham va ko'rkam tarzda jamuljamlashtiruvchi asardir. "Mahbub ul-qulub" uch qismga bo'linadi. Asosan ijtimoiy mazmun kasb etuvchi birinchi qismida o'z davridagi feodal jamiyatda mavjud turli sotsial tabaqalar har birining jamiyatda tutgan o'rni va vazifasi haqida, o'z burchiga to'g'ri, halol munosabatda bo'lishi kerakligi haqida so'z yuritadi. Aks faoliyatda bo'lganlarni Navoiy qattiq qoralaydi. Odil va zolim podshohlar, firibgar va johil amaldorlar, yaxshi va yomon san'atkorlar, qalamkashlar, riyokor din ahllari va h. K.larning haqiqiy portretlarini va ijtimoiy "af'olini" realistik va satirik bo'yoqlarda beradi.
O'z zamonasining-"buqalamunligini", "iflos va notovon", "nomurodlig'"larga yo'liqtiruvchi", kishilik boshiga tosh yog'diruvchi, "jafou dunluq"larga to'la ekanligini ko'ra olgan Navoiy hamisha keng meqnatkashlar ommasi tomonida bo'ladi, xalq boshiga tushgan jabru sitamdan qayg'uradi. Bugina emas, ana shu nomuvofiq ijtimoiy voqelikni ilg'or qarashli inson sifatida idrok etib, bu illatlardan xalos bo'lish yo'llarini ham qidira boshladi. Afsuski, u ana shunday najot kalidini faqatgina "odil salotin", "islompanoh beklar", vaziru vuzarolarda ko'radi. Bu esa Navoiyning o'z davri farzandi sifatidagi intilishlari va dunyoqarashlaridagi mahdudlik bilan izohlanadi. Shunday qarash taqozosi bilan u shohlarning jamiyatdagi rolini mustasno deb bildi. Navoiy o'z davrining oddiy namoyandasigina emas, balki ilg'or gumanisti, faol kurashchisi, sotsial progressning tinimsiz izlovchisi bo'lsa ham u o'z ilg'or intilishlarining asoslarini ideal hukmronlar bilan uzviy aloqadorlikda ko'rdi. Uningcha, shoh odil bo'lsa, mamlakat obod, xalq farovon bo'ladi. Aksincha, shoh zolim bo'lsa hammayoq xarob bo'ladi. Shuning uchun Navoiy avvalgi asarlarida bayon etgan o'z tushunchalaridan ideal shoh obrazini ko'klarga ko'taradi, zolim shohlarni esa g'oyat keskin tanqid ostiga oladi.
"Mahbub ul-qulub"da Navoiy ideal shoh haqidagi ta'limotini boyitadi. U zolim shohlarni shunday ta'riflaydiki, natijada tipiklashtirilgan feodal hukmdor obrazi ana shu feodal davr illatlari fonida gavdalanadi. Muallif shunday hokimlar dorgohidan yiroq bo'lish zarurligini uqtiradi.
Navoiy odil shohga zolim va johil podshohlarni qarshi qo'yib, "odil shoh ko'zgu va aning uchasidur. U yorug' subh, bu aning qorong'u kechasidur",-deb yozadi. Shundan keyin Navoiy zolim shoh hukmronligi ostidagi mamlakat va raiyat ahvolining og'ir va xatarli ekanligining tasviriga o'tadi: ... mulk buzug'lig'idin zamirig'i jam'iyat va ulus parishonlig'idin xotirig'a amniyat. Obodlar aning zulmidin vayrona, kabutar tokchalari boyqushg'a oshyona... Agar qon to'kmak anga pesha, kimki joni bor anga andesha" Zolim podshoh nazdida uzoq muddat sidqi dildan yaxshi xizmat qilganlarning e'tibori yo'q, zeroki u kichik bir xato uchun ularni nobud qilishga tayyor. U o'ta johil bo'lib, fisq-fujurni, laganbardorlikni sezadi va h.k.
Navoiyning zolim shohga bergan xarakteristikasi boshdan oyoq fosh qilish va qoralash ruhida yozilgan.
Navoiy saroy amaldorlari, shoh atrofidagi mansabdorlar va boshqa nufuzli tabaqalar, chunonchi "nomunosib noiblar",(3 fosil), (4-fasl), "noqobil sadrlar", (6-fasl), "shaharda olib sotquvchilar" (27-fasl), "shahna va zindoniylar va asaslar" (30-fasl). "Yatim va laimlar" (32-fasl), "g'arib va benavolar" (33-fasl), "riyoniy shayxlar" (28-fasl) va vazirlarga xarakteristika berar, ularning jamiyatdagi tutgan o'rni va rollarini belgilar ekan, o'zining gumanistik pozitsiyasidan kelib chiqadi.
Shoh va amaldorlar, shoh atrofidagi ijtimoiy guruhlar haqidagi bu aytilganlar bilan aloqador holda Navoiy o'z davrida mustasno ahamiyatga ega, ayni choqda barcha davrlar uchun ham muhim bo'lgan yana bir masala yuzasidan juda muhim fikrlarni bayon etadi. Bu g'oratchilik, bosqinchiliq, boshqa mamlakatlar va xalqlar osudaligini buzish va uni talon-taroj qilish, mamlakatni bo'lib toshlaydigan, vayron qiladigan, aholi boshiga kulfatlar soladigan urushlar-ya'ni bosqinchiliq va prinsipsiz urushlar, ixtilof va qonli to'qnashuvlar haqidag'i konsepsiyadir. Bunday ilg'or va jangovor bo'lgan ta'limotni Navoiy asarning "Yasog'liq va qora cherik zikrida" deb atalgan faslida bayon etadi.
Navoiy deydiki,-"Yasog'lik degan qora cherik, ya'juj va ma'juj xayliga sherik. Emgakdin alarga orom yo'q, yasoq tortardin bir nafas kom yo'q. Ishlari talay olg'onni talamoq, yot yurtda chugurtkadek sabza va yafrog'ni yalamoq... ularda odamiylikdan asar yo'q ... mahluqotdin mumtoz hayvonliqlari ko'pu mardumliqlari oz". Shunday qilib, xalqparvar, tinchlik va osoyishtalik tarafdori bo'lgan Navoiy bosqinchalarini qattiq qoralaydi. Zotan, ular feodal tuzumining bosh tayanchi edilar.
Ma'lumki, din feodal tuzumining hukmron ideologiyasi va jamiyat qo'lida muhim qurol bo'lgan. Ana shu mavqedan foydalangan diniy muassasa vakillari xalq manfaatiga xiyonat qilganlar, uni ezish bilan shug'ullanganlar. Alisher Navoiy shayxulislomdan tortib faqirlargacha, qozilardan tortib shayxlargacha har birining qanday bo'lishi kerak ekanligini va aslida qanday ekanliklarini birma-bir ochib beradi.
Alisher Navoiy mazkur asarida o'z davrining nufuzli ijtimoiy tabaqalarini fosh etar ekan, ayni paytda quyi tabaqalar namoyandalariga va ularning yaratuvchilik qudratiga tahsin o'qiydi. Ayniqsa, "Mahbub ul-qulub"ning dehqonlar zikriga bag'ishlangan o'ttiz birinchi bobi buning eng yorqin misoli bo'la oladi.
Shunisi xarakterliki, Navoiy boshqa toifadagi kishilarni ta'riflagan taqdirda ham ularni mavjud bo'lishi ehtimoli bor nuqson va illatlarini ko'rsatib o'tadi. Ammo dehqonlar haqida gap borganda, hatto bir og'iz ham illat yo nuqson ko'rsatmaydi. Aksincha, "odam ma'murlig'i alardin, olam ahli masrurligi alardin ekanligini aytib, mehnatkash dehqonlarning barcha ishlarini mehr bilan madh etadi.
O'rta asr feodal tuzumi sharoitida shahar hunarmandlari va shuning kabi kustar xo'jaliklar ishlab chiqargan mahsulotlarini ham inkor etilmasa-da, dehqon bosh ishlab chiqaruvchi kuch bo'lgan. Navoiyning katta tahsiniga loyiq bo'lgan ana shu asosiy kuch jamiyatning asosiy moddiy bazasini yaratgan. Bu holni, Alisher Navoiy alohida uqtirib o'tadi: dehqon don sochishidan boshlab qushlaru jonivorlar undan bahramand, butun borliq obod. Shoh ham, gado ham bir tarzda dehqonning himmatiga mahtal. Navoiy dehqonning tavsifi uchun "ojiz" qolganligiga iqror bo'lib deydiki, "dehqonning bir dona socharida bu holdur, o'zga ishlari ta'rifi maholdur". Navoiyning bu fasldagi chuqur samimiyat bilan sug'orilgan fikrlarini dehqonlar sharafiga aytilgan nasriy qasida deyish mumkin.
Alisher Navoiyning mazkur asaridan o'rin olgan mudarrislar, tabiblar, kotiblar kabi ijtimoiy gurruhlar haqidagi fikrlari ham e'tiborga loyiqdir. Olim bu toifadagi kishilar haqida gapirar ekan, ularga xos bo'lgan kamchiliklar va shu bilan birga ularning ijobiy tomonlarini ham ko'rsatib beradi.
Alisher Navoiy mehnat ashlining yana bir toifasi-kitoblarning ijtimoiy o'rni va roliga ham yuksak baho beradi. Darhaqiqat, o'z zamonasining ma'rifat taratuvchilari bo'lgan kotiblarning umumjahon madaniyati tarixidagi muhim rolini inkor etib bo'lmaydi. Shuning uchun ham Navoiy ana shu toifadagi mehnat ahlini nazardan chetda qoldirmaydi.
Xullas Alisher Navoiy o'z halol mehnati tufayli kun ko'ruvchi barcha toifadagi kishilar guruhiga ham o'ziga munosib baho beradi. Eng muhimi Navoiy qalamga olgan barcha ijtimoiy guruhlar, toifalarga yondoshishdan, ularning faoliyatiga baho berishda xalq manfaati bilan bog'liq bo'lgan o'zining ilg'or qarashlaridan kelib chiqadi.
Alisher Navoiyning adabiyot va san'at namoyandalariga bo'lgan qarashlari ham g'oyat muhimdir. Chunki Navoiyning qarashlari faqatgaina oddiy nazariyotchi yoki xolis tarixnavisning qarashi emas, balki butun bir davr madaniy hayotini yo'naltirib turgan, uning burchini belgilab buyuk arbobning qarashidir.
Xulosa
Shubhasizki, Alisher Navoiy adabiyot va san'atning muhim ijtimoiy qurol ekanligini yaxshi anglagan. Shuning uchun ham, xoh tazkirasida bo'lsin, xoh risolasida bo'lsin, xoh dostonlarida adabiyot va san'at ahlining madhiyasi, tavsifga alohida o'rin ajratadi. Shu nuqtai nazardan yondashganda, ularga "Mahbub ul-qulub"da berilgan baho ham Navoiyning butun ijodiy hayoti davomida tutgan pozitsiyasiga sodiq qolganligidan dalolat beradi.
Navoiy bu faslda she'riy ijodni: "bag'oyat arjumand va benihoyat sharif va dilpisand", deb ta'riflaydi. Bu ijod namunalari esa, "el fayzi uchun" xizmat qilmog'i lozim deb uqtiradi.
Navoiyning "Mahbub ul-qulub"dagi shoirlar ijodining g'oyaviy yo'nalishiga qarab muayyan guruhlarga ajratishi, tuturuqsiz ijod egalarini tanqid qilishi uning butun ijodi davomida, xususan "Majolisun-nafois" ilgari surgan adabiyotning g'oyaviyligi va ijodkorning burchi xususidagi fikrlarining xulosasi sifatida ahamiyatlidir.
"Mahbub ul-qulub"ning san'at ahliga bog'ishlangan fasl va sahifalari ham juda maroqli va ibratlidir.
Asarning shu birinchi qismida Alisher Navoiyning axloqiy qarashlaridan dalolat beruvchi "kadxudolig' sifati va xotunlar zikrida" deb nomlangan fasl mavjud. Din va diniy aqidalar g'oyat hukmron bo'lgan bir davrda Navoiy xotin-qizlarning ijtimoiy rolini e'tirof etadi va ularni ulug'laydi.
"Mahbub ul-qulub" ning ikkinchi qismi o'n bobdan iborat bo'lib, ular asos e'tibori bilan axloqiy masalalarga bag'ishlanadi. Bu qismda Navoiy qator axloqiy masalalarga bag'ishlanadi. Bu qismda Navoiy qator axloqiy kategoriyalar yuzasidan fikr yuritadiki, ular o'sha davr Sharq ma'naviy hayotida, mafkurasida katta o'rin tutar edi. Binobarin, Navoiy ularni chetlab o'ta olmas edi. Masalan, Navoiy diniy aqidalar bilan yaqindan aloqador bo'lgan tavba, zuhd, tavakkal, qanot, sabr va h.k. lar yuzasidan o'z qarashlarini bayon etadi va bu o'rinlarda ham inson uchun manfaat kelturuvchi momentlarga alohida fikr beradi. Shunisi diqqatga sazovorki, Navoiy tavazu' odob kabi axloqiy kategoriyalarning mohiyatini ochib berishga intilar ekan, uning aksi bo'lgan takabburlikni qattiq tanqid ostiga oladi. Uning talqinida ishq sotsial mazmun kasb etadi. Garchi bu bobda ishq tushunchasini o'rta asr mutasavvufchiligi bilan bog'liq tarzda mistik ta'rif ham berilsa-da, lekin uning Navoiy tasnifidagi uch turidan (birinchi avom ishqi: ikkinchi-xavos ishqi: uchunchisi-siddiqlar ishqi) ikkinchisi hayotiy va yuqorida aytib o'tilganidek, sotsial ma'no tashuvchi hissiyotdir.