Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Affiksatsiya usulida so‘z yasalishi

Bajarilishi:

Qo‘shimcha	Asos	Yasalma	Xususiyati
­a:	taqlid	qahqaha, sharshara, g‘arg‘ara, jizza, do‘mbira, dag‘dag‘a
­ak:	taqlid	bizbizak, pirpirak, guldirak, varrak, qarsak, xurrak
­archilik:	sifat	ocharchilik	unumsiz
­bin:	ot	folbin
­bon:	ot	darvozabon, soyabon, tarozibon, xazinabon
­boz:	ot	masxaraboz, qimorboz, dorboz

Mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   Derivatsiyaning til qurilishi tizimidagi o‘rni qanday?
   
2. 
   So‘z yasashda zamonaviylik va tarixiylik nima?
   
3. 
   So‘z yasash qolipi deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   So‘z yasalish zanjiri nima?
   
5. 
   Unumli va unumsiz SYQlari haqida ma‘lumot bering.
   
6. 
   Yasama so‘zlarda ixtisoslashish, soddalanish, tublanish jarayonlari xususida to‘xtaling.
   
7. 
   Atamaviy tizimlardagi SYQlari hususida ma‘lumot bering.
   

3-mashg‘ulot. SO‘Z TURKUMLARI VA ULARNI TASNIFLASH ASOSLARI
1-mashq. Berilgan gap tiplaridagi ajratilgan shakllar asosida quyidagi topshiriqlarni bajaring.
1. Kutubxonadan Xushnidaga ikkita kitob oldim. 2. U o‘qishga kelgan. 3. A‘loxon yana dars tayyorlamaganiga uyaldi. 4. Muhabbat bog‘iga kirmadim bir bor, Suyib bir gulga qo‘l urmadim bir bor. (M.Yu.) 5. Uning yuzlari quvonchdan yorishib ketdi. 6. Ko‘nglim qolsa bulbuldan ham, guldan ham, Qolar bo‘lsam bir kun axir tildan ham, Agar bir zot yig‘lasa chin dildan ham, Onam yig‘lar…(M.Yu.) 7. Mohinur divandan stolgacha yurib bordi. 8. Mirkomil yolg‘on gapirganidan uyaldi. 9. Sunnatjon hammadan ham singlisini ko‘proq yaxshi ko‘radi. 10. Maxbubaning bo‘yi Xurshidadan uzunroq. 11. Onasining tanbehlarini Akbar sukutda eshitdi. 12. Javoblarni telefonda aytib turdi. 13. Uning suyaklari mehnatda qotgan. 14. Kuch – adolatda. 15. Ravo ko‘r yuzingda bir xol bo‘loyin, Ko‘rsat ag‘yoringni zavol bo‘loyin. Kattakon to‘y qilib nog‘ora chalgin, to‘yingda suv tashib hammol bo‘loyin. (A.O.)
1-topshiriq. Berilgan gap tiplaridagi ajratilgan shakllarning ma‘nolarini aniqlang.

2-topshiriq. Qayd qilingan so‘zshakllar sirasini so‘z boyligingiz va yordamchi manbalardan foydalanib boyiting.

3-topshiriq. So‘zlarning lug‘aviy ma‘nosini modifikatsiyalovchi (aniqlashtiruvchi, muayyanlashtiruvchi, toraytiruvchi va h.) va so‘zlarga sintaktik mavqe belgilovchi, biror grammatik kategoriyaga mansub bo‘luvchi, grammatik kategoriya tarkibiga kirmaydigan grammatik shakllarni turli jihatlarga ko‘ra alohida-alohida sharhlang.

4-topshiriq. 1. So‘zlarning lug‘aviy ma‘nosiga sezilarli ta‘sir etuvchi grammatik shakllarni o‘zaro qiyoslang. 2. So‘zlarni aloqaga kirituvchi va gapda alohida sintaktik mavqe belgilovchi shakllarni o‘zaro qiyoslang.

5-topshiriq. 1. So‘zlarning lug‘aviy shakllaridagi umumiylikni toping. 2. So‘zlarning sintaktik shakllaridagi umumiylikni toping. O‘xshash ma‘nolarni birlashtirib ta‘riflang.

6-topshiriq. 1. So‘zlarning lug‘aviy shakllaridagi farqlarni aniqlang. 2. So‘zlarning sintaktik shakllaridagi farqlarni aniqlang. Tipik ma‘nolarni qiyoslab, farqlar asosida shakllarni ziddiyatga qo‘ying.

7-topshiriq. 1. Lug‘aviy shakl hosil qiluvchilarni tasniflang. 2. Sintaktik shakl hosil qiluvchilarni tasniflang.

8-topshiriq. 1. Lug‘aviy shakl hosil qiluvchilaruchun umumiy bo‘lgan belgilarni bayon qiling. 2. Sintaktik shakl hosil qiluvchilarning zotiy mohiyatini bayon qiling.

9-topshiriq. Berilgan shakllarning ma‘nodoshlari, shakldoshlari, vazifadoshlari, qiymatdoshlari va zidlari bilan munosabatlarini aniqlang.

10-topshiriq. Ajratilgan so‘zshakllarni qo‘llab yordamchi mashq tuzing.

2-mashq. Gaplar tarkibida ishlatilgan son shakllarining xos va umumiy ma‘nolarini aniqlang. Umumiy va xos ma‘nolarga tayanib son kategoriyasining umumiy, xususiy va oraliq grammatik ma‘nolarini tiklang.
1. Onajonim kechalari kirib chiqar tushimga. Qo‘llarida oq yelpig‘ich oy nurida yaltirar. Onajonim izlab meni qoshlariga chaqirar. Keltirarlar goho beshik, Ko‘zlarida hayajon… (A.O) 2. Nechun menga g‘amli termulding, Nigohingdan qizardi yuzlar. Bu yerlarga sen nega kelding, ma‘sum ko‘zlar, ma‘suma ko‘zlar. 3. O‘zlari kim bo‘libdilarki, menga qichqiradilar. 4. Bolaning shunchalar qiynalganini eshitib yuraklarim ezilib ketdi. 5. Oyi, Azizalarnikiga bormaymizmi? 6. Yana kelibdilar-da, kirsinlar! 6. Akamlar keldilar. 7. Akalarim kelishdi. 8. Undan buyon qancha suvlar oqib ketdi. 9. Do‘konga suvlar keldi.
3-mashq. Matnni ko‘chiring. So‘zlarning GSHini hosil qilgan ko‘rsatkichlarni aniqlang. Lug‘aviy, sintaktik va sub‘ektiv baho shakllarini ajrating. So‘zning GSH olgan va olmagan holatlaridagi farqlarni bayon qiling. Namoyon bo‘lgan belgilar asosida GSHlarni ta‘riflang.