Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

O‘ZBEK TILIDA SO‘Z-GAPLAR HAQIDA
So‘z-gaplar o‘zbek tilshunosligida kam o‘rgatilgan hodisalardan biridir. Buning sababi shundaki, barcha fanlardan bo‘lgani kabi, tilshunoslikda ham dastlab qamrovi juda keng, hususiyatlari yaqqol ko‘zga tashlanadigan hodisalar o‘rganilib, qo‘llanish doirasi ancha tor, xususiyatlari ziddiyatli bo‘lgan hodisalar tadqiqi esa «keyin»ga ko‘chiriladi. Tilimizda so‘z-gaplar miqdori ot, fe‘l, sifat son va hatto taqlidlardan bir necha yuz, olmosh va ravishlardan bir necha o‘n baravar kamdir. Tabiiyki, ularning o‘rganilishi ham orqaga surildi. Shuning uchun siz ham ilk bosqichlarda fe‘l, ot, sifat, son, ravish, olmosh, taqlid kabi mustaqil so‘z turkumlari, bog‘lovchi, ko‘makchi, yuklama kabi yordamchi so‘z turkumlari haqida ancha chuqur ma‘lumotlar oldingiz. Endi esa so‘z-gaplar haqida bilim olmoqdasiz.

Fe‘l, ot, sifat, son, ravish, taqlid va olmoshlar ham yakka o‘zi gap bo‘lib kela oladigandek ko‘rinadi. Chunonchi, Bahor. Hamma yoq gulga to‘lgan. Bu misoldagi Bahor so‘z-gapga o‘xshaydi. Aslida, bunday emas. Bu misoldagi Bahor gap emas, balki gapning kesimi-markazidir, xolos.

So‘z-gaplar shunday so‘zlarki, ular kesimlik shakli qo‘shimchalarini mutlaqo qabul qila olmaydi. Chunonchi, «Ertaga maktabimiz sportchilari musobaqada g‘olib chiqishlariga ishonasizmi?» - Albatta. Men bunga aminman. Javob gapi ikki gapdan iborat. Ulardan birining kesimi aminman bilan ifodalangan va rang-barang kesimlik shakllariga ega bo‘la oladi (aminman, aminsan; amin edim, amin eding; amin bo‘lsangiz va h.k.). Albatta so‘zi yakka o‘zi gap bo‘lib kelyapti va kesimlik shakllariga ega bo‘la olmaydi. Shuning uchun so‘z-gaplarda gapning ega va kesimi kabi qismlarga ajratilish xos emas. So‘z-gaplar shunday so‘zlarki, gap vazifasida qo‘llanilish ularning lug‘aviy, ichki manosidan o‘rin olgan va ular boshqa so‘zlar kabi kesimlik shakli qo‘shimchalariga muxtoj emas. Lekin qo‘llanilishda so‘z-gaplar ohang, matn bilan bog‘liq bo‘ladi. So‘z-gaplarning kattagina qismi mustaqil so‘zlardan (albatta, shubhasiz, ehtimol, darhaqiqat, chamasi, aftidan kabi modallar, shukr, raxmat, tasanno, ofarin kabi undovlar; mayli, mutlaqo, yo‘q, sira kabi tasdiq yoki inkor so‘zlari), so‘z birikmalaridan (har qalay, har holda modal so‘zlari) va hatto gaplardan (nasib bo‘lsa, xudo xohlasa kabi modallashgan gaplar) kelib chiqqan. Ko‘p hollarda so‘z-gaplarning o‘zlari kelib chiqqan mustaqil so‘zlar, so‘z birikmalari va gaplar bilan aloqalari hozir ham sezilib turadi

So‘z-gaplar ixcham gap sifatida ma‘no va vazifa jihatdan xoslanganligi tufayli ular sodda gaplar tarkibida kelganda ham boshqa bo‘laklar bilan bog‘lanmaydi, ulardan ajralib turadi. (R.Bobokalonov)