Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

9-mashg‘ulot. OT VA UNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI
1-mashq. Gaplar tarkibidagi atoqli va turdosh otlarni aniqlang. Atoqli otning turdosh otga, turdosh otning atoqli otga aylanishiga misollar keltiring. Havola etilgan matnga tayanib, berilgan topshiriqlar tizimini bajaring.
O‘ZBEGIM
Tarixingdir ming asrlar

Ichra pinhon, o‘zbegim,

Senga tengdosh Pomiru

Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim.

So‘ylasin Afrosiyobu

So‘ylasin Urxun xati,

Ko‘hna tarix shodasida

Bitta marjon, o‘zbegim.

Al Beruniy, Al Xorazmiy

Al Farob avlodidan,

Asli nasli balki O‘zluq

Balki Tarxon, o‘zbegim.

Qaysari Rum nayzasidin

Bag‘rida dog‘ uzra dog‘

CHingizu Botu tig‘iga

Ko‘ksi qalqon, o‘zbegim….

Menga Pushkin bir jahonu

Menga Bayron bir jahon

Lek Navoiydek bobom bor

Ko‘ksim osmon, o‘zbegim. (E.V.)

1-topshiriq. Matnni kuzatib, predmetlik bildiruvchi so‘zlarni aniqlang. Ularni atoqli va turdosh otlarga ajrating. Turdosh otlarni aniq va mavhum, sanaladigan va sanalmas, shaxs yoki narsa oti ekanligini aniqlang

2-topshiriq. Matnda ishtirok etgan otlar sirani boyiting.

3-topshiriq. Atoqli va turdosh otlar xususiyatlarini alohida-alohida bayon qiling.

4-topshiriq. 1. Atoqli otlar guruhiga kiruvchi otlarni o‘zaro qiyoslang. 2. Turdosh otlar guruhiga kiruvchi otlarni o‘zaro qiyoslang.

5-topshiriq. 1. Atoqli otlar guruhiga kiruvchi otlardagi umumiylikni toping. 2. Turdosh otlar guruhiga kiruvchi otlardagi umumiylikni toping.

6-topshiriq. Atoqli va turdosh otning semantik va sintaktik farqini bayon qiling.

7-topshiriq. Atoqli va turdosh otlarni turli belgilari asosida tasniflang.

8-topshiriq. Atoqli va turdosh otlarning har biriga xos va barchasi uchun umumiy zotiy mohiyatni bayon qiling. Har biriga alohida va barchasi uchun umumiy ta‘rif bering.

9-topshiriq. Matnda qo‘llangan otlarning ma‘nodoshlari, shakldoshlari, vazifadoshlari va zidlari bilan munosabatlarini aniqlang.

10-topshiriq. Mazkur so‘zlarni mustaqil qo‘llab yordamchi mashqlar tuzing.

2-mashq. Berilgan gaplardagi otlarning birlik yoki ko‘plik shaklida ekanligini aniqlang. Ko‘plik shaklining sintaktik qurshovga semantik-sintaktik ta‘sirini izohlang. Xulosalaringiz asosida birlik va ko‘plik shaklining umumiy, xususiy va oraliq grammatik ma‘nolarini tiklang. OGMlarni farqlovchi omillarni va HGMlardagi zotiy va begona hodisalarni ajrating.
1. Necha kunki yo‘q oromim, Kelolmayman hushimga. Kechalari onajonim Kirib chiqar tushimga. Qo‘llarida oq yelpug‘ich Oy nurida yaltirar. Onajonim izlab meni Qoshlariga chaqirar. Keltirarlar goho beshik, Ko‘zlarida hayajon. (A.O) 2. Senga gapiraverib tillarim charchadi, quloqlarim bitdi, yuraklarim ezilib ketdi, ko‘zlarim tindi. 3. Buvimlar keldilar. 4. Vaqt-soati yetib, hamma sirdan voqif bo‘lasiz. 5. Uzumlar, uzumlar, uzumlar…Lazzatli, sharbatli, qand-asal. (U.) 6. Asablar, asablar, asablar… Sababsiz sochilgan g‘azablar. (E.V.)

7. Otalar boladan ranjisa ozroq,

Gohida shundayin so‘zni deydilar:

-Bolam, keksalarni qadrla ko‘proq,

Bog‘lab qo‘ygan emas bizni, deydilar.

Keksa dilingizga tushmasin titroq,

Otalar, chayqalib turibdi olam.

Siz ham bolalarni qadrlang ko‘proq,

Bog‘lab qo‘ygan emas, bolalarni ham. (A.O.)

3-mashq. Quyida berilgan otlarning LMGlariga misollar keltiring.

Muayyan otlar	Mavhum otlar	Atoqli otlar	Turdosh otlar	O‘rin-joy otlari	Mahsulot nomlari	Voqea-hodisa nomlari	Shaxs otlari

4-mashq. Berilgan yasama otlarning yasalish qoliplarini aniqlang. Qolipning ish jarayoni haqida ma‘lumot bering.
shaxmatchi, terimchi, yordamchi, isyonchi, respublikachi, buzg‘unchi, o‘lkashunos, sholikor, tajovuzkor, paxsakash, hazilkash, kitobxon, mahsido‘z, sovungar, majlisboz, norinxo‘r, maslahatgo‘y, chitfurush, hamshahar, tezlik, otalik, o‘qituvchilik, kiyimlik, muzlik, botqoqlik, pishiqchilik, maynabozchilik, o‘zbekchilik, ajriqzor, qumloq, kuldon, qabulxona, kekirik, o‘roq, to‘shak, chopqi, unum, dimlama, tutqun, bo‘g‘in, yig‘indi, eritkich, sevinch, bizbizak, g‘arg‘ara, kirish, chiqish, kechuv, oybolta, ko‘kkarg‘a, qoraqurt, mingoyoq, qo‘ziqorin, ota-ona, qozon-tovoq, qizilishton, savacho‘p.
5-mashq. Ko‘chiring. Leksema tarkibiga kirgan egalik, kelishik, kichraytirish, ko‘plik, shaxsiy munosabat shakllarini izohlang.
olcha, ko‘kcha, ko‘rpacha, qizilcha, Qizlarxon, Beklar (mahallasi), tezda, birga, birdan, birda, to‘satdan, zimdan, kechasi, kunduzi, birvarakayiga, yoppasiga, tunlari, kunda, Onaxon, Olmaxon, Oyxon, qopchiq.