Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek filologiyasi fakulteti

Neologizmlarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 
Ilmiy – ilm-fanda yaratilgan yangi termin yoki qoidalarga tasnif berish 
uchun yaratilgan so‘zlar guruhi.
Texnologik – yangi texnika va texnologiyaning paydo bo‘l`ishi bilan 
iste’molga kiritilgan so‘zlar jamlanmasi.
Siyosiy – siyosatga va iqtisodga kiritilgan yangi termin va buyruqlarni 
ifodalashda keng qo‘llaniladigan so‘zlar.
Keng tarqalgan, popular – ommaviy axborot vositalari orqali tarqalgan. 
Arab tilidan o‘simliklar va sabzavotlarning nomlari, jumladan: apelsin, 
baqlajon, ismaloq, shakar
, 
artishok-o‘simlik turi, paxta; savdo-sotiqga taalluqli 
so‘zlar guruhi: 
magazin 
(do‘kon, ombor), 
tara 
(chegirma), 
tarif 
(tannarx), 
dengizchilikga oid so‘zlar: 
arsenal 
(qurol-yaroq ombori) kirib kelgan.
Yunon, hind va forslarning madaniyatini saqlab qolishgan arablar fan va 
madaniyat cho‘qqisini zabt etdilar. Arablar tufayli bir qncha arabizmlar yuzaga 
keldi, quyidagilar shular jumlasidandir, matematika faniga oid so‘zlar: 
algebra 
algoritm, sifra
(raqam), 
zero
(nol); astronomiyaga oid: 
almanax, taqvim
(kalendar), 
“apogee”
(yuqori nuqta), 
nodir
(nodir nuqtasi), 
zenit
(zenit); sanoat 
va texnikaga oid so‘zlar: 
alkimyo, eliksir, canfora
(mazut), 
talk, alcali
(ishqorli 
tuz), shaxmat o‘yiniga oid: 
alfier
(fil). Ba’zi bir arabizmlar uzoq tarixga ega 
bo‘lib, bular: kolba – 
shisha idish, alkimyolardir
. Yuqoridagi so‘zlarning 
o‘zlashish jarayonining ko‘p holatlarida so‘zlarning ma’no jihatdan o‘zgarishini 
ko‘rishimiz mumkin.
Yangi so‘z – bu biron-bir soha (fan, texnika, san’at va h.k.)ga tegishli 
muayyan tushuncha yoki maxsus narsani aniq ifoda etadigan so‘z yoki so‘z 
birikmasidir. Neologizmlarga qo‘yiladigan talab - ular bitta ma’noli bo‘lishlari 
kerak. Tilning lug‘aviy majmuasida ular alohida bir salmoqli qatlamni tashkil 
qiladilar. Bunday so‘zlar jamiyat tomonidan yasalishi, tartibga solinishi va 

---

27 
o‘zgartirilishi mumkin bo‘lgan yagona qatlamdir. Shuning uchun deyarli hamma 
tillarda neologizmlar ishlab chiqilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Sohaviy 
neologizmlarni tayyorlash yoki ularni me’yorlashtirish uchun tilshunoslar va 
o‘sha sohadagi mutaxassislardan tashkil topgan ishchi guruhlar, qo‘mitalar 
tashkil qilinadi.
Barcha fanlar va texnikaga doir terminologik ishlarning maqsadi o‘sha 
sohalar mutaxassislarininggina emas, balki umuman terminlar vositasida ish 
ko‘radigan har bir shaxsning bir-biri bilan axborot almashish jarayonini amalga 
oshirishdan iboratdir. Bu jarayon esa lug‘atlar vositasida yanada jadal tus oladi. 
Shunisi borki, lug‘atda o‘z “tasdig‘i”ni olgan har bir termin bevosita yozma 
nutqqa-darsliklar, 
o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy-tadqiqot ishlar, matbuot 
sahifalariga, qolaversa badiiy adabiyotga ham ko‘chadi. Shunday ekan, har 
qanday termin u yoki bu tushunchani aniq, to‘g‘ri ifodalashni taqozo etadiki, 
ular o‘zbek tilining qonun-qoidalariga binoan yaratilishi lozim bo‘ladi. 
Iqtisodiyot fani bo‘yicha nashr etilgan darslik va qo‘llanmalar, ilmiy-ommabop 
asarlar, lug‘atlarda o‘z ifodasini topgan aksar terminlar o‘zbek tilining ichki 
qonunlari asosida tushunchalarni aniq ifodalayotgani, bu esa o‘qish-o‘qitish 
jarayonining hozirgi talablar darajasida bo‘lishiga yordam berayotganini ko‘rish 
mumkin.
Hozirgi kunda atama so‘zi bilan bir qatorda termin, istiloh ayni ma’noda 
qo‘llanmoqda. Termin so‘ziga ta`rif beradigan bo‘lsak, bu so‘z lotin tilidan 
olingan bo‘lib, (terminus – chegara,had) bilim yoki faoliyatning maxsus 
sohasiga doir tushunchani ifodalovchi so‘z yoki so‘z birikmasi tushuniladi. 
Termin umumxalq tiliga muayyan terminalogik tizm orqali o‘tadi, binobarin 
termin va umumiste`moldagi so‘zlar bir-birini to‘ldiradigan leksik birliklardir
15
. 
Sistema xarakteriga egalik o‘z terminalogik maydonda bir ma’nolikka 
moyillik, his-tuyg‘uni ifodalamaslik, uslubiy betaraflik kabilar terminlarga xos 
15
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T., 1992. 

---

28 
xususiyatlardir. So‘z bilan terminning umumiy va xususiy tomonlari yetarli 
darajada ochib berilgan emas. Kundalik turmushda keng iste’moda bo‘lgan 
so‘zlar ayni paytda turli sohalarga doir terminlar hamdir.
Demak, o‘zlashma neologizm ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotga doir 
turli qatlamlarga mansub bo‘lgan tushunchalarni ifodalovchi, muayyan guruh 
kishilari orasida bir ma’nolarda ishlatiladigan lisoniy birliklardir.
Neologizm tushunchasi va tarjimasini bilish uchun uning morfologik 
tuzilishini, umumiste`mol so‘zlardan farq qiluvchi leksek xususiyatlari, atama 
so‘zlarning asosiy turlari va ularni qo‘llash usullarini bilish darkor. Bu esa, o‘z 
navbatida atama tomonidan ifodalanayotgan tushunchani to‘liq tushunishga, 
lug‘at tarkibidagi yangi so‘z ma’nosini topishda ishni osonlashtiradi.
Yangi so‘z aniq va qisqa bo‘lishi kerak. Yangi so‘zning aniqlik 
tushunchasida uning ma’noviy komponentlarining umumiy ma’nolari 
tushuniladi.