|
leksema:
|
So’z yasovchilar:
|
Yasalma:
|
Adolat
|
-li, -parvar,
-siz
|
Sifat
|
Ayov
|
-siz
|
Sifat
|
Ayol
|
-mand
|
Sifat
|
Ayon
|
-lash
|
Fe’l
|
Ajab
|
-lan, -sin,
-tovur
|
Fe’l, sifat
|
Azal
|
-iy
|
Sifat
|
Aza
|
-lik, -xona
|
Sifat, ot
|
Aziz
|
-la
|
Fe’l
|
Azm
|
-kor
|
Sifat
|
Azob
|
-la, -li
|
Fe’l, sifat
|
Ayb
|
-aki, -dor,
-la, -li, -noma,
-ona, sit
|
Sifat, ot
|
Ayyor
|
-ona, -lik
|
Ot, sifat
|
Amal
|
-dor, -iy, -la,
-parast
|
Ot, sifat, fe’l
|
Andisha
|
-li, -siz
|
Sifat
|
Anjir
|
-zor
|
Ot
|
Aniq
|
-la, -lik
|
Fe’l, ot
|
Arab
|
-izm, -cha,
-shunos, -iy
|
Ot, sifat
|
Arava
|
-kash, -soz
|
Ot
|
Asos
|
-an, -iy, -la,
-li, -siz, -chi
|
Modal so’z, sifat, fe’l, ot
|
Afsun
|
-gar, -kor,
-la, -chi
|
Ot, fe’l
|
Axloq
|
-iy, -li, -siz
|
Sifat
|
A’lo
|
-chi
|
Sifat
|
Aqida
|
-parast, -viy
|
sifat
|
Aql
|
-an,-iy,
-lash, -siz
|
Sifat, fe’l
|
Vatan
|
-dosh, -furush,
-gado, -li,
-parvar
|
Ot, sifat
|
Vafo
|
-dor, -li,
-siz
|
Sifat
|
Va’da
|
-boz, -lash
|
Sifat, fe’l
|
Vahima
|
-chi, -lan, -li
|
Sifat, fe’l
|
Vahshiy
|
-larcha, -lash,
-lik, -ona
|
Ravish, fe’l, ot, sifat
|
Vijdon
|
-an, -iy,
-li, -siz,
|
Sifat
|
Badiiy
|
-at, -lik, -ot
|
Sifat, ot
|
Bayram
|
-bozlik, -lash,
-lik, -ona
|
Ot, fe’l, sifat
|
Baland
|
-la, -lik
|
Fe’l, ot
|
Baliq
|
-chi, -furush
-paz
|
Ot, sifat
|
Band
|
-lik
|
Ot
|
Bardosh
|
-li, -siz
|
Sifat
|
Basta
|
-kor, -la,
-lik
|
Ot, fe’l
|
Baxt
|
-li, -siz
|
Sifat, ot
|
Bahs
|
-chi, -dosh, -lash
|
Ot, fe’l
|
Bezovta
|
-lan, -lik
|
Fe’l, ot
|
Bodom
|
-simon, -zor
|
Ot, sifat
|
Boy
|
-i
|
Fe’l
|
Bosh
|
-chi
|
Ot
|
Bachkana
|
-boz, -do’z,
-garchilik
-larcha
-lash
-lik
|
Sifat
Ot
Ravish
Fe’l
|
dunyo
|
-parast
-lik
-larcha
-dor
-viy
|
Sifat
Ot
Ravish
|
duo
|
-go’y
-xon
-talab
|
Sifat
ot
|
Do’kon
|
-dor
-xona
-chi
|
Ot
Sifat
|
Do’st
|
-larcha
-lash
-lik
-ona
-parvar
|
Ravish
Fe’l
Ot
Sifat
|
qabila
|
-viy
-dosh
-chilik
|
Ot
Sifat
|
qabih
|
-lash
-lik
|
Fe’l
Ot
|
qabr
|
-iston
|
Ot
|
qadim
|
-gi
-iy
-ona
-shunos
|
Sifat
Ot
|
qadr
|
-don
-iyat
-li
-siz
-shunos
|
Sifat
ot
|
qaymoq
|
-don
-lan
-lash
-li
-xo’r
|
Ot
Fe’l
Sifat
|
Qayg’u
|
-dosh
-lan
-li
-r
-siz
|
Ot
Sifat
Fe’l
|
Sifat yasovchi qo’shimchalarning ayrim ot yasovchi qo’shimchalar bilan omonimligi kompyuter lingvistikasida o’ziga xos murakkabliklar tug’diradi. Bu muammolar kontekst mazmuni orqali bartaraf qilinadi.
Inglizcha matn fragmentining morfologik analiz namunasi
Language 0/11 engineering 0/11 is 0/31 the 0/71 core 0/11 of 0/51 information 0/11 technology 1/11 and 0/61 information 0/11 technology 1/ 1! will 0/31 be 0/31 the 0/71 key 0/1121 industry 1/11 of 0/51 the 0/71 next 0/21 decades 1/11 .
Bu yerda ayrim so'zlar grammatik omonimiyaning hisobiga dastlab («tahlil natijalari»da) ikki xil raqam bilan berilgan, so’nggi bosqichda kontekstdan kelib chiqib, aniq tasnif keltiriladi. Yuqoridagi matn fragmentida shunday so’zlar sirasida «state» so’zini misol qilish mumkin. «State» so’zi dastlabki tahlilda 0/1132 kodi orqali beriladi, bunda «0» raqami so’zda qo’shimchaning yo’qligini (nol morfemani), «11» raqami ot so’z turkumini, «32» raqami esa hozirgi zamon shaklidagi fe‘l yoki infinitivni bildiradi. Bunga o’xshash yana bir so’z «wished» so’zining dastlabki tahlilida bir qiymatli bo’lmagan ma’lumotlarga ega bo‗lamiz. «Wished» so’zi 0/2433 kodi bilan beriladi, bunda «0» raqam yuqoridagidek nol morfemani, «24» fe‘l asosidan hosil bo’lgan sifat turkumini, «33» o’tgan zamon shaklidagi fe‘lni anglatadi.
So’zlarning qaysi turkumga mansubligini aniqlashda chappa (ters) lug’atlardan foydalaniladi. Bunga turli xil turkumga mansub so’zlarning morfologik analizini ko’rsatuvchi inglizcha so’z shakllarining grammatik chappa lug’ati yaqqol misol bo’la oladi.
Inglizcha so’z shakllarining grammatik chappa lug’ati fragmenti (ushbu lug’at 54 000 leksik birlikni o’z chiga oladi)
|
|
|
Ot (Noun)
|
Sifat (Adjective)
|
Fe‟l (Verb)
|
America 0/11
|
morphologic 0/21
|
tightened 0/2433
|
Africa 0/11
|
epidemiologic 0/21
|
shortened 0/2433
|
Corsica 0/11
|
physiologic 0/21
|
fastened 0/2433
|
Arctica 0/11
|
immunologic 0/21
|
moistened 0/2433
|
Antarctica 0/11
|
hydrologic 0/21
|
flattened 0/2433
|
Casablanca 0/11
|
geohydrologic 0/21
|
aligned 0/2433
|
Canada 0/11
|
paleohydrologic 0/21
|
standardize 0/32
|
transcanada 0/11
|
micrometeorologic 0/21
|
focalize 0/32
|
Granada 0/11
|
metrologicO/21
|
realize 0/32
|
Nevada 0/11
|
neurologic 0/21
|
specialize 0/32
|
Andromeda 0/11
|
paleontologic 0/21
|
commercialize 0/32
|
Florida 0/11
|
allergic 0/21
|
rationalize 0/32
|
Propaganda 0/11
|
readable 0/21
|
neutralize 0/32
|
addenda 1/11
|
achine-readable 0/21
|
visualize 0/32
|
agenda 0/11
|
degradable 0/21
|
conceptualize 0/32
|
thermobalance 0/11
|
biodegradable 0/21
|
stabilize 0/32
|
microbalance 0/11
|
upgradable 0/21
|
utilize 0/32
|
heatbalance 0/11
|
decidable 0/21
|
straightening 0/142444
|
resemblance 0/11
|
undecidable 0/21
|
heightening 0/142444
|
XULOSA.
Morfologik analizning mantiqiy davomi sintaktik analiz hisoblanadi. Sintaktik analiz morfologik analizga asoslanadi. Bunda sintaktik analiz turli xil modellar asosida amalga oshirilishi mumkin. Formal grammatika asoschisi bo’lgan Noam Xomskiy belgilagan algoritm o’zining optimalligi bilan boshqa sintaktik modellardan ajralib turadi1. Matnning avtomatik sintaktik analizi masalasi XX asrning 50-yillarida bir tildan boshqa tilga kompyuter yordamida tarjimani amalga oshiruvchi tizimlarga oid tadqiqotlar bilan uzviylikda o’rganilgan. Zero, matn tarjimasida gaplarning sintaktik strukturasi, sintaktik aloqasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Dastlabki sintaktik analiz protseduralari ancha cheklangan bo’lib, unda faqat gapning strukturasi analizi e‘tiborga olingan, bunda har qanday gap so’zlarning muayyan ketma-ketligi asosida tashkil topgan qurilma sifatida baholangan. Gap strukturasining formallashgan modeli sifatida, odatda, tobelik daraxti (sentence tree) dan foydalanilgan.
Shuni alohida ta‘kidlash zarurki, sintaktik analizning samaradorligi hozirgi kunda juda yuqori saviyada, ular faqat avtomatik tarjima sistemasi ishlab chiqilgan tillarda maksimal darajada ishlatilmoqda. Gapning semantik analizi kompyuter lingvistikasidagi inson tafakkurini modellashtirish, sun‘iy intellekt tizimi, semantik freym, Word-net masalalari bilan bog’liq. Agar sanab o’tilgan muammolar o’z yechimini topsa, semantik va konseptual analizning avtomatik tizimi ham takomillashadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
KOMPYUTER LINGVISTIKASI. Z. XOLMONOVA
KOMPYUTER LINGVISTIKASI A. RAHIMOV
O’ZBEK TILIDAN MA’RUZALAR TO’PLAMI N. ERKABOYEVA
O’ZBEK TILINING IZOHLI LUG’ATI.
Do'stlaringiz bilan baham: |
