Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti 3-kurs 309-guruh talabalari axmadjonova nigina va

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI O’ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI 3-KURS 309-GURUH TALABALARI AXMADJONOVA NIGINA VA AZIMQULOVA DILDORANING KOMPYUTER LINGVISTIKASI FANIDAN O’ZBEK TILIDA SO’Z YASALISH MODELI MAVZUSIDA TAYYORLAGAN MUSTAQIL TA’LIM ISHI

Fan o’qituvchisi: ____________________ Sayyora Abdurahmonova

(imzo)

O’ZBEK TILIDA SO’Z YASALISH MODELI

Reja:

1. 
   So’z yasalish tizimini modellashtirish.
   
2. 
   So’z tarkibi.
   
3. 
   So’z yasalish qoliplari va morfologik tahlil.
   

2. KIRISH QISM.

Matnning formal ajraladigan eng kichik birligi so’z hisoblanadi, lekin u ma’no anglatuvchi eng kichik birlik morfemalardan tashkil topadi. So’z tarkibi o’zak morfemalar, prefikslar (old qo’shimchalar va suffikslar (o’zakdan keyin keladigan qo’shimchalar) dan iborat bo’ladi. Masalan, bilimdonlikdan so’zida 5 ta morfema mavjud. so’zlarning morfologik analizi uchun tildagi prefiks va suffikslar bazasini hamda so’zlarning grammatik shakllarda o’zgarishi (qanday qo’shimchalarni qabul qilishi) ni ko’rsatuvchi lingvistik ta’min yaratilishi lozim. Bunday baza avtomatik tarjima tizimi mavjud bo’lgan rus, ingliz, fransuz tillarida yaratilgan.

O’zbek tilida esa hali bunday baza yaratilmagan.

Morfologik analiz morfemalarga ajratish hamda grammatik ma’lumotlar tahlilini o’z ichiga oladi. Morfologik sintez esa matnga avtomatik ishlov berish jarayonida yoki uning so’nggi bosqichida ( natijalarni inson hukmiga havola qilishda ) so’zlarning turli shakllarini hosil qilish , analiz va sintez jarayoni kompyuterda kodlash-dekodlash jarayoni asosida ishlaydi. Bunda so’z turkumlari maxsus kodlar yordamida belgilanadi.

O’zbek tilida so’z yasalishi o’zining tarixiy qonuniyatiga ega. So’z-shakllar tarkibi asos+so’z yasovchi+lug’aviy shakl yasovchi+sintaktik shakl yasovchi qolipida bo’ladi. So’z yasalishida esa asos+so’z yasovchi qolipidan foydalaniladi.

Ona tilimizda so’z yasashga asos qismning qanday xususiyatiga egaligi ko’ra so’z yasalishi bir yasalishining bir necha usullari bor:

1. 
   Affiksatsiya – morfologik usul – yasashga asos qismga qo’shimchalar qo’shish orqali so’z yasash usuli.
   
2. 
   Kompozitsiya – sintaktik usul – so’zlarni qo’shish orqali so’z yasash usuli.
   

3. 
   ASOSIY QISM.
   

O’zbek tilidagi so’z yasalishini quyidagicha umumlashtirish mumkin: