Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat

O‘quvchi markazda bo‘lgan (interfaol yoki interaktiv) uslublar.Bu uslublar qo‘llanilganda o‘qituvchi o‘quvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. O‘quvchi markazda bo‘lgan yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

• 
  ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish;
  
• 
  o‘quvchini yuqori darajada rag‘batlantirilishi;
  
• 
  ilgari ortirilgan bilimni ham e’tiborga olinishi;
  
• 
  o‘qish shiddatini o‘quvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi.
  
• 
  o‘quvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi;
  
• 
  amalda bajarish orqali o‘rganilishi;
  
• 
  ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi;
  
• 
  o‘qishni sog‘lom muhitda saqlab qolinishi;
  
• 
  o‘qituvching yengillik yaratib beruvchi shaxsga aylanishi.
  

O‘quvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Shu sababdan, o‘quvchining bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun yetarli darajada o‘quvchilar ishtiroki va amaliyoti mavjud bo‘ladi.

Bu uslublar asosan o‘qituvchining turli faoliyat shakllari orqali amalga oshiriladi. quyida ularning ba’zilari ustida qisman to‘xtalamiz.

Savol berish orqali o‘qitish usuli.

O‘qituvchi o‘quvchilar oldiga savollarni ko‘ndalang qilib qo‘yadi va bu bilan ularni berilgan ma’lumotni yana takrorlashga undaydi. Shu tariqa ularni o‘qituvchi tomonidan qo‘llanilgan og‘zaki va boshqa aloqa uslublarini tushunib yetganliklari aniqlanadi.

Muhokama usuli. O‘quvchilarga suhbatlashish, masalalarga oydinlik kiritish, savollar berish, shuningdek ma’lumotni o‘zaro va o‘qituvchi bilan muhokama yo‘li bilan tahlil qilish taklifi kiritiladi.

Suhbat usuli.Mavzuga aloqador manbaviy ma’ lumotlar beriladigan bir sharoitda va darsning bir qismi sifatida ana shu mavzu haqida tushuntirish berish muhim hisoblanadi. Odatda ma’ruza vaqti 30 daqiqadan uzoq bo‘lmasligi kerak va asosiy vaqt ma’ruza ta’riqasida va mashg‘ulot so‘ngida o‘qituvchiga savollar berish uchun bir oz vaqt ajratiladi.

Guruhlardagi muhokama usuli. Ushbu o‘qitish uslubi o‘qituvchining juda oz «so‘zlashiga» imkoniyat yaratadi va vaqtning asosiy qismi o‘quvchilarning o‘zaro muhokamalariga bag‘ishlanadi. Qachonki o‘quvchilar mavzu haqida qandaydir darajada bilimga ega bo‘lsalar bu uslubdan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Hatto mavzu haqida tasavvurga ega bo‘lmagan holda, yoki mashg‘ulotlar avvalida o‘rganilgan bilimni takrorlash uchun ham foydalanishlari mumkin.

Yangilik kashf etish orqali o‘rganish usuli

Bu yondoshuv o‘quvchilarning egallagan nazariy bilimlarini tadbiq etish bilan bir qatorda ularning o‘z-o‘zlarini rag‘batlantirish orqali bilim va ko‘nikmalar to‘plashlariga sharoit yaratadi.

Asosiy tamoyillari quyidagicha:

1. 
   O‘rganishdan maqsadni avvaldan aniqlab olish talab qilinadi.
   
2. 
   O‘rganish jarayoni ma’lum bir topshiriqqa yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
   
3. 
   Topshiriq quyidagilarni ta’ minlaydi:
   

• 
  Tayanch ma’lumot olish uchun asos;
  
• 
  O'quvchi uchun notanish bo'lgan ma’lumotga chuqur kirib borishiga
  

undaydigan so‘rovga e’tibor berish;

• 
  Oldindan aniqlangan va sog‘lom tarzdagi o‘rganishga asoslangan
  

natijalar.

4. 
   Muvaffaqiyat - faoliyat-yutuq motivatsiyasiga asoslangan.
   
5. 
   Guruhdagi hamkorlik:
   

• 
  fikr va faoliyatni rag‘batlantiradi;
  
• 
  mushohadaga chorlaydi;
  
• 
  guruh ichida ikki tomonlama fikr-mulohazalar bilan ta’minlaydi.
  

6. 
   Shaxs yoki guruhning ehtiyojidan kelib chiqqan holda o‘qituvchining qo‘shajak hissasiga ajratilgan vaqt chegaralangan.
   
7. 
   O‘qituvchi asosan o‘qish jarayonini yengillashtiruvchi va ikki tomonlama fikr-mulohazalar bilan ta’ minlovchi shaxs vazifasini o‘taydi. Kamdan-kam hollarda o‘qituvchi ma’ lumot bilan ta’minlaydi.
   

Amaliy mashg‘ulot. O‘qituvchi bir guruh o‘quvchilarning ko‘nikmalarini to‘liq yoki qisman shakllantiruvchi amaliy faoliyat orqali o‘qitishni xohlasa bu usuldan foydalanishi mumkin. Odatda bu jarayon o‘z ichiga so‘zlash, tasviriy ifoda va o‘qituvchi tomonidan namoyish etish va muhokamalarni ham o‘z ichiga olishi mumkin. Shu bilan birga, bu jarayon materiallar va maxsus jihozlardan foydalanish imkoni bo‘lgan ustaxonalarda amalga oshiriladi.

Shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, o‘quvchilar nafaqat rasmiy o‘qitish orqali o‘rganadilar, ya’ni kitoblar, gazeta va jurnallar, televideniya, internet va sinfdosh do‘stlar orqali, balki ko‘proq bevosita aloqa orqali o‘rganadilar. Bu vositalar o‘kituvchi o‘tgan darsni mustahkamlashda foydalanilishi mumkin.

Dars jarayonlarida yuqori samaradorlikka erishish uchun quyidagi metod va usullardan ham foydalanish mumkin:

Baxs-munozara usuli. O‘quv guruhini ikki guruhga bo‘lgan holda, biror mavzu bo‘yicha o‘zaro baxs, fikr almashinuv tarzida o‘tkaziladi.

Tadqiqot usuli. O‘zlashtirish darajasining eng yuqori cho‘qqisi;

o‘quvchilarning olgan bilimlari asosida hali o‘rganilmagan kichik bir muammo ustida yakka yoki birgalashib izlanish olib borishi; keltirilgan taxminni izlab topilgan dalillar asosida to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini tekshirish; Bosqichlari: darsda hammaga qiziqish uyg‘otadigan muammoni yoki masalani qo‘yish, uni o‘rganish, tadqiq qilish uchun ma’ lumotlar to‘plash, muammoning yechimiga oid taxminlar, bashoratlar qilish va ularning qanchalik to‘g‘riligini to‘plangan ma’lumotlar asosida tahlil qilish va xulosa chiqarish;Ta’lim oluvchilar ayrim tadqiqot ishlarni ilmiy asoslangan holda mustaqil bajarishadi, ularni yozadilar va qo‘yilgan maqsad va natijalarni tahlil qiladilar.

Roli o’yinlar. Ishbilarmonlik yoki rolli(vaziyatli) o’yinlar - muammoli vazifaning bir turidir. Faqat bu o‘rinda, matnli material o‘rniga o‘quvchilar tomonidan rollar o‘ynaladigan hayotiy vaziyat sahnalashtiriladi. Bosqichlari: vaziyatni tushuntirish, mos rollarni bo‘lib berish, maqsad va vazifalarni tushuntirish; o‘yin davomida o‘quvchilarning hatti-harakatlarini kuzatib borish; o‘quvchilarning hatti-harakatlari orqali ularga bilim olishlariga, ma’lum malaka va ko‘nikmalarni egallashlariga imkoniyat yaratish; o‘yin natijalarining tahlili; o‘yin natijalarini real hayotiy hodisalar bilan taqqoslash

Loyiha usuli. Bu usul bilim va malakalarni, tahlil qilish va baholashni nazarda tutuvchi ta’limning majmuaviy usulini amalga oshiradi. Loyiha usulida o‘quvchilar rejalashtirishda, tashkil qilishda, tekshirishda, tahlil qilishda va bajarilgan ishning natijalarini baholashda ko‘proq ishtirok etadilar. Ta’lim oluvchilar ayrim kichik loyiha ishlarini, diplom va kurs loyihalari, bitiruv ishlarini ilmiy asoslangan holda loyihalashtiradilar, mustaqil bajaradilar, ularni yozadilar, taqdimot qiladilar, qo‘yilgan maqsad va natijalarni tahlil qiladilar.

Mustaqil o‘rganish usuli. Ushbu usul ta’lim oluvchilarning o‘quv materialini mustaqil o’zlashtirishini, o‘z - o’zini tekshiruv malakalarini, berilgan matnning mazmunini to‘liq va ongli ravishda bayon eta bilishiga qaratilgan usuldir. Bu usul vaqti-vaqti bilan o‘tkazib turiladi, o‘quvchilarning mustaqil o‘rganish, darslik bilan ishlash va mustaqil amaliy faoliyat bilan shug‘ullanish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Har bir o‘quvchi alohida yoki umumiy tarzda tashkil qilinadigan topshiriqni bajaradi. O‘qituvchi o‘quvchilarning amaliy faoliyatiga aralashmay, tashqaridan teskari aloqa- muloqot yordamida yo‘naltirib boshqaradi va nazorat qiladi.

Aqliy hujum. Dars mavzusiga oid qo‘yilgan muammoni yechish yoki savolga javob topish maqsadida g‘oyalarni jamlash va saralash usuli. Qatnashchilar birlashgan holda yechimi noma’lum muammoni yechishga yoki savolga javob topishga harakat qiladilar. Eng maqbul yechimni topish bo‘yicha shaxsiy g‘oyalarini ilgari suradilar. Bosqichlari: muammoli vaziyatni keltirib chiqarish; uning yechimini topish uchun o‘quvchilarni jalb qilish; turli yechimlar taqdimotini eshitish; yechimlarni solishtirish va tanlash; xulosalash;

Pinbord usuli. Bu usul aqliy hujum metodining bir ko‘rinishi bo‘lib, unda qo‘yilgan muammoni hal qilish bo‘yicha g‘oyalar alohida qog‘ozchalarda yozilib, doskaga mixlanib boriladi. Ikkinchi bosqichda esa, ular turli mezonlar bo‘yicha sinflarga bo‘linadi, saralanadi va muayyan tartibda doskada joylashtiriladi.

Boshqalarni o‘qitish orqali o‘rganish usuli. Bu usulda ta’lim oluvchilar belgilangan mavzu yoki qo‘yilgan muammo bo‘yicha bir - birlariga axborotlarni almashadilar va o‘z bilganlarini boshqalarga o‘rgatadilar.

Lug‘at bilan ishlash (diktant). Bilimlarni baholashning joriy nazorat shakli; odatda qisqa vaqt davomida o‘tkaziladi; o‘quvchilarning o‘tilgan atama va tushunchalarni bilish darajasini tekshirish uchun o‘tkaziladi;

Konferensiya. Oraliq nazoratning bir turi bo‘lib, asosan chorak yoki yil davomida ma’lum mavzular bo‘yicha mustaqil yozilgan ishlarning og‘zaki ma’ro‘za ko‘rinishidagi taqdimoti.

Juft-juft muloqot. Biror mavzu bo‘yicha yonma-yon o‘tirgan o‘quvchilarni o‘zaro muloqotga chorlash; o‘zaro fikr almashish va ularni ba’zilarini tinglash;

Ovozga qo‘yish metodi. Dars davomida bahsli vaziyatni keltirib chiqarish; yuzaga kelgan bahs munozarani boshqarish maqsadida, bahs yuritayotgan tomonlarning fikrlarini sinf bo‘yicha ovozga qo‘yish; har bir fikr bo‘yicha qarshi, rozi va betaraflarni aniqlash; tomonlarning dalillarini va fikrlarini tinglash; so‘ng yana ovozga qo‘yish; xulosalash;

«Charxpalak» usuli. Mazkur metod guruhlarda ishlash usulining takomillashtirilgan ko‘rinishi bo‘lib, uning yordamida o‘quvchilar o‘rganiladigan material bo‘yicha ma’lum bilimga mustaqil ega bo‘lish, jamoa bilan ishlash malakasini ega bo‘lish, boshqalarni o‘qitish, axborot bilan almashish hamda jamao bo‘lib qaror qabul qilish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi.

Ta’lim jarayonida o’quvchining faolligi-tamoyili didaktikada asosiy tamoyillardan biridir. Bu tushuncha ostida yuqori darajadagi qiziquvchanlik, bilimlar va ko’nikmalarni ongli ravishda o’zlashtirish, o’quv natijalarining samaradorligi tushuniladi. Bunday faollik o’z-o’zidan paydo bo’lib qolmaydi. Shu sababli o’quvchilar faolligini oshiruvchi pedagogik texnologiyalardan foydalanish zarurati paydo bo’ladi. Xorijiy hamda hamdo’stlik mamlakatlari amaliyotida muvaffaqiyatli tadbiq etilayotgan ta’lim-tarbiya berishning interfaol usullari orqali dars o’tish o’zining samarasini bermoqda. Ushbu usullar bilan tanishish, ularni Respublikamiz ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llash va olingan natijalarni tahlil etish davrimiz talabidir.

Informatsion texnologiyalar yoki noindustrial jamiyat deb atalayotgan XXI asrimiz o’tgan asrdan farqli ravishda, yoshlarning mustaqil faol harakat qiladigan, erkin fikr yurita oladigan, hayotning o’zgaruvchan sharoitlariga moslasha oladigan fuqarolar bo’lishiga ko’proq talabgordir.

Keyingi yilda chop etilayotgan ko’pdan-ko’p maqolalar, xalqaro konferensiyalar va informatsion texnologiyalar davridagi zamonaviy jamiyatlar turli o’quv yurtlari oldiga quyidagi shartlarga javob beradigan bitiruvchilarni tayyorlash vazifasini qo’ yayotgani ko’rsatib o’tilgan.

• 
  kerakli bilimlarni mustaqil ravishda egallab hayotning o’zgarayotgan vazifalarga moslasha olish, unda butun umri davomida o’z-o’zini topa bilish;
  
• 
  mustaqil, tanqidiy fikrlay olish, borliqda paydo bo’layotgan muammolarni ko’ra bilish va ularni zamonaviy texnologiyalar asosida ratsional hal etish yo’ llarini topa bilish, yangi g’oyalarni taklif etish, ijobiy fikrlay olish;
  
• 
  axborot bilan ishlay olish, (muammoni hal etish uchun kerakli dalillarni to’plash, ularni tahlil qilish, muammoni hal etish usullarini taklif etish, kerakli umumlashtirishlar, o’xshatishlar, taqqoslashlarni qila bilish, statistik qonuniyatlarni aniqlay olish, asoslangan xulosalarni bera olish);
  
• 
  turli ijtimoiy guruhlarda o’zini tuta olish, turli sohalar, har xil vaziyatlarda boshqalar bilan birgalikda ishlay olish;
  
• 
  o’zining axloqi, aqliy qobiliyati, madaniy darajasini rivojlantirish ustida mustaqil ishlay olish.
  

Ushbu xulosalar jumladan 1994-yil iyunida AQSH dagi xalqaro ta’lim markazi tomonidan 10 ta yirik mamlakat (AQSH, Kanada, Xitoy, Koreya, Yaponiya, Fransiya, Rossiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Daniya)da ta’lim holatini tahlil qilish natijasida tayyorlangan ma’ruzalar keltirilgan.

Bu vazifalarni ta’ limning an’anaviy tizimi yordamida hal etish mumkin emas, chunki sinf dars tezligiga asoslangan bu tizimda yuqoridagi vazifalarni bajarish uchun sharoitlar mavjud emas. Shuning uchun, keyingi 10-15 yil ichida qator mamlakatlarda ta’limning interfaol (noan’anaviy) usullari taklif etila boshlandi. Ularda, birinchi navbatda har bir o’quvchining faol ravishda ta’lim jarayoniga qatnashishi, olayotgan bilimlarni amaliyotda qo’llashi, bu bilimlardan qayerda va qanday maqsadlarda foydalanish mumkinligini tushunish imkoniyatlari yaratiladi. O’quvchilar turli muammolarni hal qilishda sinfdagi, maktabdagi yoki boshqa joylardagi, mamlakatlardagi tengdoshlari bilan muloqotda bo’la olishlari, o’zlarining mustaqil fikrlariga ega bo’lishlari uchun erkin axborot olishlari mumkin bo’ladi.

Ushbu vazifalarni amalga oshirishda ta’lim tizimining, balki butun jamiyatning yordam berishini talab etadi.

Pedagogikani ushbu dolzarb muammolarini hal etish uchun ta’lim jarayonining moddiy bazasini qayta qurish zaruriyatini tushungan holda jamiyatimizda yirik o’zgarishlar amalga oshirilayotganiga guvohmiz. Ammo, ta’lim tizimining komponentlari orasida ilg’or pedagogik va informatsion texnologiyalarni amaliyotga keng tadbiq etish oqsamoqda.

Shuning uchun, pedagogik texnologiyalar sohasidagi yangi izlanishlar bilan tanish bo’ lish, o’qitishning faol usullarini bilish va qo’llay olish har bir o’qituvchining oldiga qo’yayotgan zamon talablarining asosiylaridandir.

Ta’lim jarayonida hukmronlik qilib kelingan an’anaviy ta’lim metodlarida ijobiy tomonlar bilan bir qatorda kamchiliklar ham yo’q emas. Aslida an’anaviy ta’lim metodi o’quvchilarni yalpi o’qitishni, ularning bilish faoliyatini passiv tinglovchi sifatida tashkil etishni nazarda tutadi va ta’lim o’rtacha bilimli o’quvchilarni o’qitishga qaratiladi. Darsda markaziy o’rinda o’qituvchi qo’yilib, o’quvchilar, ularning xohish-istaklari ikkinchi o’ringa qo’yiladi.

Bunday xato-kamchiliklarni yo’qotish, ta’lim sifatini oshirish uchun ta’lim oluvchilarni yalpi o’qitish bilan bir qatorda, shaxsga yo’ naltirilgan va kichik guruhlarda o’qitishni yo’lga qo’yish maqsadga muvofiq.

O’quvchilarning bilish faoliyatini individual tashkil etganda, ular o’quv materialini mustaqil o’zlashtiradilar, ijodiy izlanadilar. Aqliy rivojlanishi, qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati e’tiborga olingan holda berilgan vazifalar, o’quv topshiriqlarini o’quvchilar mustaqil bajaradilar va ular o’z bilish faoliyatlarining subyektiga aylanadilar.

O’quvchilar topshiriqlarni bir o’zlari bajarish jarayonida aqliy faoliyat jalb etiladi, mas’uliyatni sezish, o’z bilimiga bo’lgan ishonch ortadi. Natijada har bir ta’lim oluvchi o’z imkoni darajasida yetishib boradi. Bunday tashkil qilingan o’qitish faoliyatida vaqt ham tejalib, ta’limning sifat va samaradorligi ortib boradi.

Fizika ta’limida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish yaxshi natija beradi. Chunki fizika fanini faqatgina darslikdan o’qib, yoki o’qituvchining ma’ruzasini tinglab o’rganish mushkul.Ta’lim oluvchilarda yetarli darajada bilim va ko’nikmalar shakllanishi uchun ular tegishli hodisa va qonuniyatlar bo’yicha o’z mustaqil fikrlarini bildirishlari, o’qituvchi yoki boshqa o’quvchilar bilan fikr almashishlari lozim bo’ladi. Darsda o’rganiladigan mavzuning mazmunini inobatga olgan holda, o’quvchilardan kichik guruhlar tashkil etish, interfaol metodlardan foydalanish, ko’rgazma qurollari, taqdimotlar, slaydlar, multimedialardan foydalanib darsni tashkil qila olish dolzarb sanaladi. [27]

Interfaol metodlarning turi va ko’rinishi kundan-kunga ortib, o’zgarib bormoqda. Ijodkor o’qituvchi bu metodlardan dars jarayonida unumli foydalana olishi fizika ta’limining porloq kelajagini belgilaydi. Quyida shu interfaol metodlarnining to’liq bo’lmagan ro’yxati:

- “klaster”, “aqliy hujum”, “fikriy hujum”, “qarorlar shajarasi”, “qora quti”, “skarabey”, “baliq skeleti”, “nafis arra”, “yumaloqlangan qor o’yini”, “muzyorar”, “nilufar guli”, “davra suhbati”, “BxBxB”, “Venn

diagrammasi”, “zakovatli zukko”, “zig-zag” strategiyasi, “insert”

strategiyasi,”nima uchun?”, “qanday ?” iyerarxik modellari v h.k.lar.III bob.Fizika fanini o’qitishda yangi pedagogik

texnologiyalardan foydalanish

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach Respublika ta’lim sohasida tub o’zgarishlar sodir bo’ldi va bu sohada yangidan-yangi islohotlar olib borilmoqda.Umumiy o’rta ta’lim o’quv fanlari dasturlari, o’quv adabiyotlari butunlay yangidan qayta qarab chiqildi va kerakli o’zgartirishlar kiritildi. Jumladan fizikani o’qitish uslubida ham qator tajribalar to’plandi. Biroq bu sohada hal qilinishi kerak bo’ lgan muammolarimiz ham yo’q emas. Buni oliy o’quv yurtlariga kirish imtihonlarini topshirish natijalaridan aniqlash mumkin.

Bugungi kun fizika o’qituvchisi oldida turgan dolzarb muammolardan biri ta’limning zamonaviy texnologiyalarini loyihalash va uni o’qitish amaliyotida qo’llashdir. Fizika o’qituvchisi o’quvchilarga fizika fanidan zaruriy bilimlarni beribgina qolmay, ularda fanga nisbatan qiziqish uyg’ota olishlari kerakki, natijada bu sohada yaxshi mutaxassis, yetuk kadrlar yetishib chiqishiga erishilsin.

O’qituvchi o’tgan har bir dars boshqa darsdan farq qilishi, bugungi o’tiladigan dars kechagisiga nisbatan mukammal bo’lishi kerak.

Darsni yangi pedagogik texnologiyalar :

• 
  axborot vositalaridan foydalanib;
  
• 
  ko’rgazmali qurollari yordamida;
  
• 
  interfaol metodlarni qo’llash orqali;
  

va h.k.lardan foydalanib tashkil etsak, bu dars o’quvchi ongiga yaxshi yetib boradi va xotirasidan joy oladi. O’quvchining ilmiy dunyoqarashi kengayib, bilim darajasi ortadi.

An’anaviy ta’ limdan farqli zamonaviy ta’limni tashkil etishdan maqsad ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt ichida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish , shuningdek o’quvchilar faoliyati, bilimini nazorat qilish, ularning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash fizika fani o’qituvchisidan katta pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga yangicha yondashishni talab etadi.

Hozirgi kunda dunyoning ko’plab rivojlangan mamlakatlarida o’quvchilarning ilmiy faoliyatini, ijodkorligini oshiruvchi va shu bilan bir qatorda ta’lim-tarbiya jarayoninig samaradorligini kafolatlovchi yangi pedagogik texnologiyalarni qo’ llash borasida katta tajriba to’plangan. Shu tajriba asosini tashkil qiluvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilib, bu metodlarni dars jarayoniga qo’llay bilish bugungi zamon fizika o’qituvchisi zimmasiga yuklatilgan yuksak vazifadir.

Pedagogik texnologiyaning muvaffaqiyatli loyihalanishi va yakuniy natija(samara)ning kafolatlanishi o’qituvchining didaktik masalalar mohiyatini anglab yetish darajasi va darsda ularni to’g’ri baholay olishiga bog’ liqdir. [28]

Har bir o’tiladigan darsda ta’limning aniq maqsadining belgilanishi o’qitish texnologiyasini loyihalashda muhim shartlardan biri sanaladi. Bunda fan mavzulari bo’yicha o’qitishning tashxislanuvchi maqsadi aniqlanadi.

Fizika fan sifatida o’tilgan vaqtdan boshlab fanning ma’ lumotlar bazasi ko’payib katta hajmni tashkil etmoqda va u yuqori tezlikda yil sayin boyib boryapti.

Shu sababdan fizikani o’tish jarayonida faqat zaruriy axborotlarnigina tanlab olish va o’quvchining o’zlashtirish qobiliyatlariga mos holda ma’ lumotlar hajmini miqdoriy o’lchamga keltirish zarur.3.1.Fizika fanini o’qitishda “davra suhbati”, “muammoli

vaziyat” usullaridan foydalanish

Davra suhbati texnologiyasi— aylana stol atrofida berilgan muammo yoki savollar yuzasidan ta’lim oluvchilar tomonidan o’z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib boriladigan o’qitish metodidir. [29]

Davra suhbati metodi qo’llanilganda stol-stullarni doira shaklida joylashtirish kerak. Bu har bir ta’lim oluvchining bir-biri bilan “ko’z aloqasi”ni o’rnatib turishga yordam beradi. Davra suhbatining og’zaki va yozma shakllari mavjuddir. Og’zaki davra suhbatida ta’lim beruvchi mavzuni boshlab beradi va ta’lim oluvchilardan ushbu savol bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirishlarini so’raydi va aylanma bo’ylab har bir ta’lim oluvchi o’z fikr-mulohazalarini bayon etadilar. So’zlayotgan ta’lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar muhokama qilish lozim bo’lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo’lingandan so’ng muhokama qilinadi. Bu esa ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashga va nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam beradi.

Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har bir ta’lim oluvchiga konvert qog’ozi beriladi. Har bir ta’lim oluvchi konvert ustiga ma’lum bir mavzu bo’yicha o’z savolini beradi va javob varaqasining biriga o’z javobini yozib konvert ichiga solib qo’ yadi va yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Barcha konvertlar aylana bo’ylab harakatlanadi.

Akademik litseyda fizika fanidan I bosqich o’quvchilariga o’tiladigan “Dinamikanining vazifasi. Nyuton qonunlari. Inersial va noinersial sanoq sistemalari” mavzusini o’tishda bu metodni qo’llashni ko’rib chiqaylik.

O’qituvchi yangi mavzuni doskaga yozib e’lon qiladi. Nyutonning 1-qonunini, inersiya bo’yicha harakat, Nyutonning 2-qonunini tushuntiradi va bu mavzularga tabiatdan misollar keltiradi. Nyutonning 3-qonuni ta’rifi, mohiyati ochib beriladi va ko’rgazmali qurollar vositasida bayon etiladi. [30]

Mavzuni o’tish jarayonida o’quvchilar faolligini oshirish maqsadida “muammoli vaziyat” yuzaga keltiriladi.[31]

Masalan, jismlarning inertligi, inersiya bo’yicha harakatni tushuntirishda quyidagi savollar o’rtaga tashlanadi:

1. 
   .Nima uchun avtobus joyidan birdan qo’zg’algan vaqtda orqaga qarab og’ib ketamiz-u, yurib ketayotgan avtobus birdan toxtaganda esa aksincha oldinga qarab harakatga kelamiz.
   
2. 
   .Nima uchun polga qoqilib yiqilib tushgan kishi orqaga emas, oldinga qarab yiqiladi?
   
3. 
   .Nima uchun avtomobil, samolyot yoki raketalar birdaniga katta tezlikka erisha olmaydi?
   

Nyutonning 3-qonunini tushuntirishda quyidagi savollar o’rtaga tashlanadi:

1. 
   Nyutonning 3-qonuniga ko’ra moddiy nuqtalar ta’sir kuchlarinig kattaliklari doimo bir-biriga teng, yo’nalishlari qarama-qarshi va ularni tutashtiruvchi to’g’ri chiziq bo’ylab yo’naladi.
   

Л:=-

Ot qo’shilgan arava misolini olib qaraylik. Ot aravini tortsa, arava ham otni tortishi kerak-ku, unda nima uchun baribir ot aravini tortib ketadi?

2. 
   G’o’lani yorib o’tin qilinayotganda bolta g’o’laga siqilib qoldi. G’o’lani yorish uchun qattiq tayanchga g’o’lani urgan ma’qulmi yoki boltaning orqasini urgan ma’qulmi? Urish vaqtini bir xil deb hisoblang. [32-33]
   

Bu savollar muammoli vaziyatni yuzaga keltiradi, butun auditoriyani fikrlashga, o’ylashga majbur qiladi.

Shu va shu kabi boshqa savollarga o’quvchilar javobi tinglanadi. O’quvchilarning javoblari tinglangach ular javoblaridagi noaniqliklar, notog’ri fikrlar o’qituvchi tomonidan to’ ldiriladi, aniqlashtiriladi.

Yangi mavzu bayoni tugatilgach, mavzuni mustahkamlashda “davra suhbati” texnologiyasi qo’llaniladi.Texnologiya quyidagi bosqichlarda olib boriladi:

1.O’qituvchi o’quvchilarni mashg’ulotni o’tkazish tartibi bilan tanishtiradi.

2.Har bir o’quvchiga yangi mavzuga oid o’z savolini yozish uchun varaqalar tarqatiladi.

3.O’quvchilarga savol yozish uchun vaqt belgilanadi.

4.Har bir o’quvchi yozgan savolini o’zining chap tomonidagi o’ quvchiga uzatadi va unga yon tomondagi o’quvchi bu savolga javob yozadi.(1-rasm)

Masalan, 1-o’quvchi: Nyutonning 1-qonunini ta’riflang.

2-o’quvchi: Inersiya so’zining ma’nosi nima?

3-o’quvchi:Massa va tezlanish orasida qanday bog’lanish bor?

va h.k. shunday savollar yon tomondagi o’quvchiga uzatiladi.



1-rasm.

Natijada o’quvchilarning faolligi oshadi va bir-birlarining savollariga javob izlashga shoshiladilar, javob topadilar va javobni og’zaki aytadilar. Javobning to’g’riligini savol tuzgan o’quvchi o’qituvchi ishtirokida baholaydi.(2-rasm.)



2-rasm.

Ushbu metod orqali ta’lim oluvchilar berilgan mavzu bo’yicha o’zlarining bilimlarini qisqa va aniq ifoda etadilar. Bundan tashqari metod orqali ta’lim oluvchilarni muayyan mavzu bo’yicha baholash imkoniyati yaratiladi. Bunda o’quvchilar o’zlari bergan savollariga guruhdoshlari tomonidan aytilgan javobga baho beradilar va aniq savolga aniq javob berishga o’rganadilar.

3.2. “6 < 6” yoki “6 < 5” usuli va uning fizikani o’qitishda

qo’llanilishi

Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish zamonaviy talablardan biri bo’lib, pedagogik xodimlar va o’qituvchilardan uzluksiz ravishda o’z ustida ishlashini talab etadi.

Boshqa fanlardagi kabi fizika fanini o’qitishda ham yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish yaxshi samaralar beradi. Fizika faniga ajratilgan soatlar 6-9 sinflarda 68 soatdan, kasb-hunar kolejlari (KHK) va akademik lisey (AL) (ijtimoiy gumanitar- umumta’lim yo’nalishlarida) har bir semestrda 40 soat o’quv o’quv yuklamasi ajratilgan bo’lib, butun kursni o’qitish uchun 160 soatni tashkil etadi. Bu soatlar davomida o’qituvchi kurs bo’yicha ham ma’ruza o’tishi, ham masalalar yechish, ham labaratoriya mashg’ ulotlarini o’tkazishga ulgurishi kerak. Oliy o’quv yurtiga kirishda topshiriladigan test sinov savollari fizikadan asosan masalalar yechish lozimligini inobatga olinsa, masalalar yechish qanchalik muhim ekanligi ayon bo’ladi. Odatda bir juft soat davomida an’anaviy tarzda dars o’tilganda o’quvchilar ko’pi bilan 8,10 ta masala yechib ulguradilar. Bunda o’ta faol o’quvchilar masalani tez yechadilar va boshqa sust o’zlashtiradigan guruhdoshlari masalani yechib bo’ lgunlaricha “bo’sh” qolib ketadilar. Sust o’zlashtiruvchi o’quvchilar esa, aksincha, masalaning mohiyatiga tushunmay o’qituvchining vaqtni “tejashi” hisobiga nazardan chetda qoladilar.

Ana shunday darslarda interfaol usullarni - yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash sezilarli samaralar beradi. Shunday usullardan biri “6x6” yoki “6x5” usulidir. [16]

Bu usul qo’llanilganda dars jarayoni quyidagi tartibda olib boriladi:

1-bosqich. O’qituvchi dars boshlanishdan oldin 5 ta stol atrofiga 6 tadan stul qo’yib chiqadi.

2-bosqich.O’quvchilar o’qituvchi tomonidan 5 ta guruhga bo’ linadilar. O’quvchilarni guruhlarga bo’lishda o’qituvchi quyidagi usulni qo’llash mumkin: 5 ta stolning har biriga muayyan ob’yekt (masalan: kamalak, kristall, avtomobil, shimol yog’dusi, tranzistor) surati tushirilgan lavhani qo’yib chiqadi(3-rasm). O’qituvchi qo’lida har biri oltitadan bo’lgan tranzistor, avtomobil, shimol yog’dusi, kristall va kamalak tasvirlari tushirilgan jami 30 ta varaqchalar bo’lib, o’quvchilar navbatma-navbat ushbu rangli varaqchalardan bittasini tanlaydilar va shu tasvir tushirilgan lavha qo’yilgan stoldan joy egallaydilar. Har bir jamoa o’ziga sardor saylab oladi.




3-rasm.

Bu usulni qo’llashda mashg’ ulot ishtirokchilarning har biri qisqa vaqt mobaynida ham munozara qatnashchisi, ham tinglovchi, ham ma’ruzachi sifatida faoliyat olib boradi.

“6x5” usulidan ta’lim jarayonida foydalanish o’qituvchidan o’ta faollikni, pedagogik mahorat egasi bo’lishni talab etadi. Bunda o’qituvchi guruhlarni shunday shakllantira olish kerakki, har bir guruhda faol va sust o’zlashtiruvchi o’quvchilar to’g’ri taqsimlansin. Guruhlar noto’g’ri shakllantirilganda o’quvchilar qo’yilgan muammoni yecha olmasdan vaqtni behuda sarflashlari mumkin.

3-bosqich. O’quvchilar o’z o’rinlariga joylashib olganlaridan so’ng o’qituvchi masalalar yechish mavzusini e’lon qiladi.

Mavzu: Turli muhitlarda elektr toki mavzusiga doir masalalar yechish.

Turli muhitlar, ya’ni

• 
  metallar (o’tkazgichlar)da elektr toki;
  
• 
  elektrolitlarda elektr toki;
  
• 
  gazlarda elektr toki;
  
• 
  yarim o’tkazgichlarda elektr toki;
  
• 
  bo’shliqda elekt toki;
  

O’qituvchi har bir mavzuga qisqacha to’xtalib, shu sohalarga tegishli o’tkazilgan tajribalarda ochilgan qonunlar va asosiy formulalarni eslatib o’tadi va tushuntiradi.

Xususan: Metallarda elektr toki ulardagi erkin elektronlarning tartibli harakatidan iborat ekanligini ko’rsatuvchi Styuart-Tolmen, Mandelshtam- Papaleksi tajribalarini, elektrolitlarda elektr toki musbat va manfiy ionlarning tashqi elektr maydon ta’siridagi tartibli harakati ekanligi va Faradeyning birinchi va ikkinchi qonunlariga, gazlarda elektr toki ionlar va elektronlarning tartibli harakatidan iboratligini, yarim o’tkazgichlarda elektr toki teshiklar (musbat) va elektronlarning tartibli harakatidan, bo’shliqda elektr toki qizdirish yoki tashqi ta’sir tufayli yuzaga kelgan elektronlarning tartibli harakatidan iborat ekanligini eslatib o’tadi. Asosiy formulalar va qonunlar doskaga yozilib, kerakli tushunchalar beriladi. Undan so’ng savollar bo’lsa ularga javob beriladi. [34-35]

Bir juft soatning 20 daqiqasi ana shunga sarflanadi. Qolgan 60 daqiqa davomida oldindan tanlab kelingan masalalar yechishga kirishiladi.

Har bir guruhga 3 tadan masala beriladi. O’quvchilar o’z guruhlarida bu masalalarni yechib, muhokama qiladilar. Bu masalalarni yechib bo’lganlaridan so’ng sardorlar qo’shni guruhga o’tib masalalarni yechish usullarini yangi guruhda muhokama qiladilar va bu sardorlarning ko’chishi ular yana o’z o’rinlariga qaytib kelgunlaricha davom etadi.(4-rasm)



4-rasm.

Natijada har bir guruhga berilgan 3 tadan 15 ta masala sinfdagi barcha o’quvchilar tomonidan yechib chiqiladi.

Masalan, 1-guruhga quyidagi variant savollari tushdi deb faraz qilaylik.

1. 
   Elektrolitik vannada tok kuchi chiziqli : = ■ 2 - 2 .22 : • ■ ■ qonun bo’yicha
   

o’zgaradi. Elektrolit orqali 5 minut ichida o’tgan elektr zaryadini aniqlang' 22

2. 
   Diodda anod bilan katod orasidagi potensiallar farqi 360 V. Ular orasidagi masofa 1sm bo’lsa, elektron qanday tezlanish oladi? (m/s -)
   

= ³ 1 - 1 ¹ <7.

3. 
   Qarshiliklari teng bo’lgan ikkita termistor o’zgarmas kuchlanish manbaiga ketma-ket ulandi.Termistorlardan birini sovutish natijasida undagi kuchlanishning tushuvi 1.5 marta ortgan bo’lsa, uning qarshiligi necha marta ortgan?
   

Qolgan guruhlarga ham shu mavzuga oid boshqa variant masalalari beriladi.

Har bir guruh sardori belgilangan vaqt tugagach o’z guruhi bilan ishlagan masala variantini olib qo’shni guruhga o’tadi, 2- guruh sardori esa o’z variantini olib 3- guruhga va h.k.o’rin almashadilar.Ya’ni har bir guruh endi yangi variant masalalarini “yangi” sardor boshchiligida ishlaydilar.

Keyingi bosqichda guruh sardorlari yana soat strelkasi bo’ yicha qo’shni guruhga o’tadilar va h.k.Shu tariqa har bir guruh sardori dastlab tushgan masala variantini 5 ta guruh bilan ham navbatma-navbat ishlab chiqadi.

Natijada har bir guruhga berilgan 3 tadan 15 ta masala sinfdagi barcha o’quvchilar tomonidan yechib chiqiladi, shu tariqa dars jarayoni yakunlanadi.

Sust qatnashgan o’quvchilarga quyidagi sifatga oid maslalar bilan murojaat etiladi.

1. 
   .Nima uchun simyog’ochda turgan qushlarni tok urmaydi?
   
2. 
   .Tok urgan kishini qanday qutqarish kerak ?
   
3. 
   .Yashin qaytargichning ishlash prinsipini gapiring.
   
4. 
   .Havo ham tok o’tkazadi-mi? Havoning dielektrikligi qachon buziladi?
   

Dars yakunida o’qituvchi o’z fikr-mulohazalarini bildiradi. Ilg’or va faol o’quvchilar rag’batlantiriladi. Masalalar yechishdagi yutuq va kamchiliklar o’qituvchi tomonidan aytib o’tiladi. Bunday usul qo’ llanilganda quyidagi natijalarga erishish mumkin:

1. 
   Qisqa vaqt davomida ko’proq materialni o’zlashtirish;
   
2. 
   Bir xil masalani turli guruhlarda yechganda masalaning turli xil usuldagi yechimini topish;
   
3. 
   O’quvchilar guruh bo’lib ishlaganda o’zaro hamkorlik, bir-birining fikrini tinglash va xulosalar chiqarish, o’z fikrini o’rtoqlariga erkin ayta olishi va shu bilan birgalikda sog’ lom raqobat yuzaga kelib har bir o’quvchi yuqori baho olish imkoniyatiga ega bo’ladi;
   
   3. 
      “Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim.” usulining
      fizikani o’qitishdagi ahamiyati
      

Fizika fani-eksperimental fan. Fizikani o’qish, o’rganish, o’zlashtirish jarayonida o’quvchilar birmuncha qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Bu vaqtda o’quvchilarda o’z bilimiga ishonchsizlik paydo bo’lib, oqibatda fandan zerikish kabi salbiy holat yuzaga kelishi mumkin.

Bugungi zamon fizika o’qituvchisi esa o’quvchilarga fizika fanidan zaruriy bilimlarni beribgina qolmay, ularda fanga qiziqish uyg’ota olishlari kerak-ki, natijada bu sohada yaxshi mutaxassis, yetuk kadrlar yerishib chiqsin. O’qituvchi o’tgan har bir dars boshqa darsdan farq qilishi kerak. Darsni yangi pedagogik texnologiyalar, axborot vositalari, ko’rgazma qurollari asosida tashkil qilsak, bu dars qiziqarli, sifatli chiqadi va ta’lim samaradorligi kafolatlanadi.

Interfaol metodlardan biri “Bilaman.Bilishni xohlayman.Bilib oldim.”metodi bo’lib, uni fizika darsida qo’ llashda yaxshi natijaga erishish mumkin.

“Bilaman.Bilishni xohlayman. Bilib oldim.”metodi. [16]

Bu metod orqali muayyan mavzular bo’ yicha o’quvchilar bilimini baholash va o’qituvchining o’quvchilarning nimalarga qiziqishlari, mavzuni o’zlashtirish darajalarini bilib olishga imkon beradi.

Ushbu metodni qo’llash jarayonida o’quvchilar bilan ommaviy yoki guruhli ishlash mumkin. Guruh shaklida tashkil etilganda mashg’ulot yakunida har bir guruh tomonidan bajarilgan faoliyat tahlil etiladi. Guruhlarning faoliyati quyidagi ko’rinishda tashkil qilinishi mumkin:

1. 
   .Har bir guruh umumiy sxema asosida o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bajaradi va mashg’ulot yakunida bu guruhlarning munosabatlari loyiha bandlari bo’ yicha umumlashtiriladi.
   
2. 
   . Guruhlar umumiy sxemaning alohida bandlari bo’yicha o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni bajaradi.
   

Dars jarayoni bevosita yozuv taxtasi yoki ish qog’ozida o’z aksini topgan quyidagi sxema asosida tashkil etiladi

Bilaman	Bilishni xohlayman	Bilib oldim

Metodni qo’llash jarayoni uch bosqichdan iborat.

1-bosqich. O’quvchilarning o’rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu bo’yicha tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi.

2-bosqich.O’quvchilarning mavzu bo’yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo’lgan ehtiyojlari o’rganiladi.

3-bosqich.O’quvchilar yangi mavzu bo’yicha ma’lumotlar bilan batafsil tanishtiriladi.

Akademik litseyda texnika yo’nalishidagi guruhlarning III bosqichida o’tiladigan “Quyosh energiyasidan foydalanish.Yarim o’tkazgichli batareyalar.” nomli mavzusini o’tishda bu metodni qo’llashni ko’rib chiqaylik.

Yangi mavzuni bayon qilishdan avval guruhdagi o’quvchilardan guruhchalar tashkil etiladi va yuqoridagi sxema guruhchalarga tarqatiladi.

Bu bosqichda o’quvchilarning “Quyosh energiyasidan foydalanish.Yarim o’tkazgichli batareyalar.”mavzusi bo’yicha tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi. O’quvchilar jadvalning 1-ustunini to’ldiradilar. Ya’ni o’qituvchi hali yangi mavzuni tushuntirmagan bo’lsa-da, o’quvchilar yangi mavzuga doir qanday bilimga ega ega ekanliklarini sxemada ifoda etadilar. O’quvchilar 1-ustunni quyidagicha to’ ldirdi deylik.

I.Bilaman.

• 
  Quyosh Yer yuzidagi asosiy issiqlik va yorug’lik manbai.
  
• 
  Hozirda dunyo bo’yicha energiya zahiralari kamayib bormoqda va bu yangi energiya manbalarini topishga ehtiyoj tug’diradi.
  
• 
  Quyosh energiyasidan foydalanish ommalashib bormoqda .
  

2-bosqich. Jadvalning 2-ustunida o’quvchilar yangi mavzu bo’yicha nimalarni o’rganmoqchilar, nimalarni bilmaydilar-u, shuni o’zlashtirmoqchi bo’lsalar ustunchaga qayd etadilar. 2-ustun quyidagicha to’ldirdi deylik.

II.Bilishni xohlayman.

• 
  Qanday qilib quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish mumkin?
  
• 
  Quyosh batareyasining ishlash prinsipi qanday?
  
• 
  Bu batareyalar bulutli kunda ham ishlayveradi-mi?
  
• 
  Yarim o’tkazgichli batareyalarning foydali ish koeffitsiyenti qanday?
  

Shundan so’ng uchinchi bosqich boshlanadi.

3-bosqich. Bunda o’qituvchi yangi mavzuga oid umumiy ma’lumotlar bilan o’quvchilarni xabardor qiladi.Yangi mavzu bo’yicha materiallar tarqatiladi.Dars qiziqarli va tushunarli o’tishi uchun o’qituvchi quyosh batareyasini ishlatib, namoyish tajriba o’tkazishi mumkin.

Mavzuga oid ma’lumot:

Ma’lumki energiya manbalarining yerdagi zahirasi chegaralangan. Agar yoqilg‘ining bir yil davomida sarf qilish darajasini 2000 yillarga mo‘ljallangan miqdorda (25 milliard tonna) olinsa va undan hozirgi darajada foydalanib borilsa, ularning zahirasi 140-150 yil davomida iste’mol qilishga yetishi mumkin. Bu tarixan juda qisqa muddatdir, albatta.

Shuning uchun ham yoqilg‘i energetika balansi strukturasini yaxshilash muhim vazifa hisoblanadi. Yoqilg‘i sifatida neft mahsulotlari o‘rniga gaz va ko‘mirdan, joylarda atom energiyasi, jumladan, tez neytronlar bilan ishlaydigan reaktorlardan foydalanishni keng yo‘lga qo‘yish mazkur vazifani amalga oshirishning zarur talablaridir.

Shu maqsadda atom va gidroelektrostansiyalar, issiqlik hamda quyosh elektrostansiyalarini qurishga katta ahamiyat berilmoqda. Davrimizning gigant inshootlaridan bo‘lmish janubiy Ukrainadagi atom elektrostansiyasi, Tallimarjon kombinatsiyalashgan issiqlik elektrostansiyasi va boshqa energetik obyektlarning tez sur’atlar bilan qurilishi buning yaqqol isbotidir.

Ma’lumki, juda katta va tuganmas energiya resurslaridan biri quyosh energiyasidir. Quyosh nurining faqatgina bizning sayyoramizga tushayotgan ulushining quvvati 2-1014 kilovattni tashkil qiladi.

Quyosh energiyasidan xalq xo‘jaligida samarali foydalanishga BMT ham katta e’tibor bermoqda. YUNESKO tashabbusi bilan o‘tkazilgan konferensiyalarda shu sohada olib borilayotgan ko‘pgina materiallar umumlashtiriladi va kelajakdagi muammolar muhokama qilinadi.

Mamlakatimizda keyingi yillarda quyosh energiyasidan foydalanib ishlaydigan qurilmalarning kompleks dasturiga asosan 20 dan ortiq gelioqurilmaning loyihasi ishlab chiqildi. Jumladan, geliotexnik olimlar Qrimda energiya ishlab chiqarish darajasi 500 mvtsoat bo’lgan gelioqurilmani ishga tushirdilar. O‘zbekiston fanlar akademiyasi Fizika-texnika instituti olimlari tomonidan yaratilgan yuqori temperaturada ishlaydigan quyosh pechi amaliy sinovdan o‘tkazilib ishlab chiqarishga tavsiya etildi.

Quyosh batareyalarining yerda qo’llanilishi nuqtai nazaridan kremniydan yasalgan elementlar alohida o’rin tutadi. Polikristal va amorf kremniy asosida yasalgan fotoelementlar esa katta masshtabdagi arzon fotoenergetik qurilmalarni yaratish imkoniyatini beradi. Quyosh elementlarining FIKi olimlar tomonidan 15-16% ko’tarildi. Arsenid galliy fosfid galliy sul’fid va tellurid kadmiy asosida yangi quyosh elementlari joriy qilingan.

Nazariy hisoblashlar quyosh elementlari kelajagining porloqligini tasdiqladi. Lekin dastlabki tajridbalar fotoelementlarning o’zida energiyaning yo’qtilishini ko’rsatdi. Agarda bu muammo hal qilinmaganda edi, yarim o’tkazgichlar asosidagi quyosh energetikasi faqat qog’ozdagi narsa bo’lib qolar edi.

Quyosh elementlari ichida ro’y beradigan fizik hodisalar tahlil qilinganida shu narsa ravshan bo’ldiki, yarim o’tkazgichga tushgan quyosh nuri spektrining faqat ozgina qismigina elektr energiya hosil qilishga sarf bo’lar ekan. Agar yorug’lik energiyasining ma’lum bir qismi elektron - teshik juftlarini hosil qilishga sarf bo’lsa, qolgan qismi esa biz aytib o’tgandek issiqlik hosil qilishga sarf bo’lar ekan. Bu elementlarning xarakteristikalariga salbiy ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa, konsentrasiyalashgan yorug’likda elektron juftlarni ajratuvchi elektr maydonni yo’qolishiga olib keladi. 150 - 200⁰C temperaturada kremniy asosidagi quyosh elementlari ishlash xususiyatini yuqotadi. Yuqorida aytilgan muammo hozirgi kunda yetarlicha hal qilinmoqda.

Arsenid galliy asosida olingan quyosh elementining FIK 25% ga etdi, bu quyosh issiqlik elektrostansiyasining FIK ga qaraganda qariyb 2 marotaba kamdir. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, agarda yarim o’tkazgichdan yutilmay o’tib ketayotgan quyosh spektri qismini ko’p elementli (kaskadli) o’tkazgichlar yordamida elektron teshik hosil qilishga erishilsa va yutilmay o’tib ketayotgan fotonlar energiyasiga aylantirib ma’lum bir maqsadga ishlatilsa, bunday quyosh qurilmalarining FIK 70-80 %ga borar ekan. [36]

Yangi mavzu bayon qilingach, o’quvchilar jadvalning uchinchi ustuniga o’zlashtirgan tushunchalarini yozadilar.

III. Bilib oldim

• 
  Quyosh energiyasidan foydalanishning optimal usulini topish dolzarb muammolardan bo’lib qolmoqda.
  
• 
  Quyosh batareyalari quyoshdan kelayotgan yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi va hozirgi kunda ommalashib bormoqda.
  
• 
  Quyoshdan kelayotgan yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiruvchi fotorezistorlar yarimo’tkazgich xossasiga ega bo’lgan material(germaniy, kremniy va h.k.) lar asosida tayyorlanadi.
  
• 
  Kremniy kristalini o’stirish texnologiyasi takomillshib bormoqda va O’zbekistonda ham bu sohada izlanishlar olib borolmoqda.
  
• 
  Toshkent viloyatining Parkent tumanida faoliyat ko’rsatayotgan, quvvati 1000 kW bo’lgan kata quyosh sandoni ham fotogalvanik elementlar majmuasidan iborat bo’lib, vatanimizning serquyosh yurt ekanligi shu usul bilan elektr energiya hosil qilishning katta istiqbolga ega ekanligini ko’rsatadi.
  

3-bosqich tugagach yagona loyiha yaratiladi.Yaratilgan loyiha asosida quyidagi natijalarni olish mumkin:

1.O’quvchilarning maktabda olgan bilimlar bazasi qay darajada ekanligini, ularning mustaqil izlanishlari, nimalarga qiziqishlarini bilish mumkin.

2.O’quvchilar guruh bo’lib ishlaganda o’zaro hamkorlik, bir-birini tinglash va shu bilan birga sog’lom raqobat yuzaga kelib, erkin fikr bildirishga o’rganadilar. Energiya muammosi va uning yechimlari to’g’risida ilmiy dunyoqarashga ega bo’ladilar.

3.Bayon etilgan yangi mavzudan o’quvchilar nimalarni o’rgandilar va nimani tushunmadilar ( Darsda qanday tushunchalar bayon etilmasdan qolib ketdi)? Bu savolga ham loyiha asosida javob topish mumkin.

4. 
   Fizikani o’qitishda “Venn diagrammasi” usulini qo’llash
   

Fizika fani rang-barang tabiat hodisalarini o’zida mujassamlashtirgan qiziqarli fandir. Lekin yuqori sinf(kurs)larga o’tgan sari mavzular murakkablashib boraveradi. Natijada ko’pchilik o’quvchilar fanni o’zlashtirishga qiynaladilar.

Kuzatishlar, mavzuni tushunmagan o’quvchilarning aksariyati o’qituvchiga savol bilan murojaat qilmasligini ko’rsatadi.

Agar o’quvchi yangi darsning o’zida mavzuning tushunmagan qismi bo’ yicha o’qituvchiga savol berib, mavzuni mustahkamlab olsa, u keyingi mavzularni tushunishga ham qiynalmaydi.

Shuni inobatga olgan holda har bir pedagog o’tayotgan darsini mustahkamlashga katta e’tibor berishi, o’quvchilar fikrini eshitishi kerak. Bu maqsadda darsda yangi pedagogok texnologiyalarni qo’llash yaxshi natija beradi.

Hozirgi kunda dunyoning ko’plab rivojlangan mamlakatlarida o’quvchilarning qiziqishi, ilmiy ijodkorligini oshiruvchi, shu bilan bir qatorda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash bo’yicha katta tajriba to’plangan. Shu tajriba asosini interfaol metodlar tashkil etib, ulardan biri “Venn diagrammasi” strategiyasi metodidir.

Ushbu metod o’quvchilarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o’zlashtirish ko’ nikmalarini hosil qilishda qo’llanilib, strategiya kichik guruhlarni shakllantirish asosida sxema bo’yicha amalga oshiriladi.

Yozuv taxtasi o’zaro teng to’rt (mavzuga moslab) bo’laklarga ajratiladi va

har bir bo’lakka quyidagi 5-rasmda ko’rsatilgan sxema chiziladi:



5-rasm.

Strategiya o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan yaqin nazariy bilimlar, ma’ lumotlar yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Ushbu strategiyadan muayyan bo’lim yoki boblar bo’yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir.

Strategiyani qo’llash bosqichlari quyidagilardan iborat:

1. 
   .Auditoriya o’quvchilari to’rt guruhga bo’linadi. Yozuv taxtasiga topshiriqni bajarish mohiyatini aks ettiruvchi sxema chiziladi.
   
2. 
   .Har bir guruhga o’zlashtirilayotgan mavzu yuzasidan alohida topshiriq beriladi.
   
3. 
   .Topshiriqlar bajarilgach, guruh a’zolari orasidan liderlar tanlanadi.
   
4. 
   .Liderlar guruh a’zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib, yozuv taxtasida aks etgan diagrammani to’ldiradilar. [16-37]
   

Akademik litseyda umumta’lim guruhlarining I bosqichida o’tiladigan “Qattiq jismlarning xossalari. Amorf va kristall jismlar” nomli mavzusini o’tishda mavzuni mustahkamlash uchun yuqoridagi metodni qo’llashni ko’rib chiqsak.

Dastlab o’qituvchi yangi mavzuni bayon qiladi:qattiq jism, uning xossalari, qattiq jismning turlari, amorf jismlar, kristallar, kristallarning xossalari, ularning 2 guruhga bo’linishi: monokristall va polikristallar haqida gapiradi. Kristallarning o’zi ham to’rt turga bo’linadi, ular:

1.Ionli kristallar 2.Atomli kristallar. 3.Metal kristallar. 4.Molekulali kristallar ekanligini aytadi va misollar keltiradi. Keyin esa amorf jismlar va ularning xususiyatlarini tushuntiradi. Qattiq jismlarning mexanik xossalari haqida tushuncha berib o’qituvchi darsda rezina bo’lagining cho’zilishini namoyish qiladi. [38]

Mavzuni mustahkamlash, o’quvchilarning mavzuni qanchalik


o’zlashtirganliklarini bilish maqsadida auditoriya o’quvchilari 4 guruhga bo’ linadi. Guruhlarga quyidagi 6-rasmdagi sxemada aks etgan savollar tarqatiladiI guruh

III guruh

6-rasm.



Ushbu diagrammalarni to’ldirish uchun guruhlarga 10 daqiqiqa vaqt beriladi. Belgilangan vaqt tugagach har bir guruh berilgan savollarga javob beradilar. Bunda guruhning har bir a’zosi o’z fikrini aytadi. Har bir guruh savolga javob berayotganda o’quvchining xato va kamchiliklarini boshqa o’quvchilarga murojaat qilib to’ldirilishi o’qituvchi tomonidan taklif etiladi. Shundan so’ng o’qituvchi yakuniy xulosani aytadi. Ushbu loyiha yakunlangach faol o’quvchilar rag’batlantiriladi.

Bu metodni dars jarayoniga qo’ llashda quyidagi natijalarga erishish mumkin:

1.O’quvchilar fizik tushunchalarni taqqoslash, bir-biridan farqlashni o’rganadilar. O’ xshash fizik hodisalar o’rtasidagi bog’liqlikni organish, fizik jismlarning umumiy jihatlarini topish orqali kichik fizik kashfiyotlarga yo’l ochiladi. Fanga ijodiy yondashish paydo bo’ladi.

2.O’quvchi ham tinglaydi, ham gapiradi, savoliga javob oladi va baholanadi. Yangi mavzu o’qituvchi emas, o’quvchilar hamkorligida mustahkamlanadi.

3.O’quvchining mavzuning qaysi qismini mustahkamlay olmagani yaqqol bilinadi va shu darsni o’zida muammo bartaraf etiladi.


Ushbu metodni SamDU qoshidagi II son akademik litseyi umumta’lim guruhlarining I bosqichida qo’ llab ko’rganimizda metod o’zining samarali natijasini ko’rsatdi. Sinov sifatida ikkita guruh tanlab olindi.1-guruhga dars oddiy an’anaviy usulda o’tildi. 2-guruhga ushbu metod qo’llanilganda, dars keskin bahs- munozaralar bilan o’tdi va o’quvchilar faol ishtirok etdilar.(7-rasm.)179





7-rasm.SamDU qoshidagi II son akademik litseyida fizika darsida “Venn
diagrammasi” strategiyasi metodini qo’llash.

3.5.Fizika darslarini takrorlash yoki fizikadan o’quvchilar

o’rtasida bellashuv o’tkazishda “yulduzli osmon” usulidan
foydalanish

Fizika so’zi lug’aviy ma’nosiga ko’ra tabiat haqidagi fandir. Fizikani o’qitishda faqat o’quv dasturi asosidagi dars soatlari(mavzulari) bilan cheklanib qolmasdan qo’shimcha darsdan tashqari mashg’ ulotlarni olib borish ham tavsiya etiladi. [39]

O’quvchilarni muayyan mavzular bilan bog’liq bo’lgan o’quv muassasalari, labaratoriya inshootlari, elektr stansiyalari kabi joylarga sayohatga olib chiqish, fizika kechalari uyushtirish, o’quvchilar o’rtasida bellashuvlar tashkil qilish va bu tadbirlarni namunali o’tkaza olish fizika o’qituvchisidan ijodkorlikni, pedagogik mahorat egasi bo’lishni talab etadi.

Fizikadan o’tilgan darslarni takrorlash yoki bellashuv o’tkazishda quyidagi metod qo’llanilsa, o’quvchilarning fanga bo’lgan qiziqishlari ortadi, o’quvchilar estetik zavq oladilar.

Dastlab o’quvchilar 2 guruhlarga bo’linadilar. Auditoriya doskasiga maxsus 2 ta plakat osib qo’ yiladi. Bu plakatlarga yulduzli osmon tasviri tushirilgan bo’lib, plakatdagi har bir yulduzchalarga fizika fanidan qiziqarli (dars jarayoni bo’lsa, o'tilgan mavzular bo’ yicha )savollar yashiringan bo’ladi.(8-rasm.)

2
1-jamoaga
-jamoaga




8-rasm. Savollar joylashtirilgan maxsus plakat orqali “yulduzli osmon” metodini qo’llash.

Masalan, 1-jamoaga quyidagi savollar qo’yiladi:

1. 
   .Nima uchun sumalak pishirishda qozonga tosh solib kovlanadi?
   
2. 
   .Qaldirg’ochlar yomg’ ir yog’ishidan oldin nima uchun pastlab uchadi?
   
3. 
   .Nima uchun choynakning qopqog’iga kichkina teshik qilinadi?
   
4. 
   .Sovuq suvning elektr o’tkazuvchanligi kattami yoki issiq suvnimi?
   

5. 
   .Nima uchun yoz kunlarida ham tog’ cho’qqilarida qor bo’ladi?
   
6. 
   .Nima uchun qishda binolarning deraza oynalari va avtomobil oynalari ichki tomondan muzlaydi? [40]
   
7. 
   .U uzunlikka ham, balandlikka ham, chuqurlikka ham, kenglikka ham ega emas, lekin uni o’ lchash mumkin bo’lgan kattalik nima?
   
8. 
   .Stakanlar qog’ozda. Stolda bir-biridan qandaydir masofada (15-20sm ) 2 ta stakan turibdi.(A 4) qog’oz varag’ini, bu ikkita stakanchaga qo’yib, uning ustiga 3- stakanni shunday qo’yish kerak-ki, qog’oz stolchaga buklanmasin.