Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

I BOB Oybek o‘zbek romanchilik maktabining ulkan namoyondasi.

1.1 Adib romanlari badiiyatiga bir nazar

Oybek o‘z ijodini shoir sifatida boshlab bu sohada ajoyib samaralarga erishgan va boy tajriba hosil qilgan bo‘lsa-da, 30-yillarning ikkinchi yarmiga kelib, nasriy asarlar yaratishga o‘tadi. Avvalo, «Gulnor opa», «Fonarchi ota», «Geografiya muallimi», «Tilla topar», «Globus», «Musicha», «Kurashchi yigit» singari hikoya va ocherklar yozib nasrda ma’lum bir tajriba va malaka hosil qiladi. So‘ngra «Qutlug‘ qon» romanini yozishga kirishadi. Oybek romanning yaratilish tarixi haqida: «1973 – yilda «Qutlug‘ qon» romanini yoza boshladim. Bu romanni yozish uchun material yig‘ib o‘tirmadim. Bolaligimdan hayotni kuzatishni sevganligimdanmi, ko‘nglimdan, xotiramdan «Qutlug‘ qon» romani quyilib kelaverdi. Romanni qisqa fursatda yozib tugatdim», - degan edi.

1940-yilda chop etilgan «Qutlug‘ qon» romani badiiy jihatdan yetuk asar unda mamlakat o‘tmishidagi hayot haqiqati mohirona ko‘rsatilgan. O‘zbek xalqining 1917-yil to‘ntarilishi arafasidagi og‘ir hayoti, ozodlik yo‘lida olib borgan kurashlari keng va atroflicha tasvirlangan.

Romanning bosh qahramoni Yo‘lchi yangi hayot kurashchisi sifatida shakllana boshlagan o‘zbek mehnatkashi obrazidir. U dinamik tarzda tadrijiy o‘sishda aks ettirilgan.

Oybek romanda Yo‘lchining ijtimoiy qiyofasini ko‘rsatish bilan birga uning shaxsiy hayoti va insoniy xislatlarini ham ochib bergan. Asarda Yo‘lchining halol va pokligi, sof vijdonligi va samimiyligi, soddaligi, rostgo‘yligi, mardligi, kamtarligi, insonparvarligi, sevgiga va do‘stga sodiqligi, onasi va singlisi Unsunga mehribonligi va boshqa xislatlari yorqin ochib berilgan.

Yo‘lchi sodda, halol, pok qalbli mard yigit sifatida romanda katta mahorat bilan tasvirlangan. Yo‘lchi milliy xarakter darajasiga ko‘tarilgan yorqin obraz. Yozuvchi Yo‘lchining har bir harakatini psixologik jihatdan asoslab bergan.

Yo‘lchi dastlab: «Ajab dunyo ekan! Har yerda dehqonning ishi chatoq! Eri bo‘lsa ulovi yo‘q, ulovi bo‘lsa eri yo‘q. Ko‘pida ikkisi ham yo‘q. Mana men hozir qayoqqa qarasang menga o‘xshaganlar...» - deb o‘sha hayotga til tekkizadi. Yo‘lchidagi bu norozilik kayfiyati roman voqealari davomida o‘sib, alangalana boradi. Mirzakarimboy o‘z qaramog‘idagi batraklarga o‘tkazgan zulmi, Yo‘lchining sevgilisi Gulnorga uylanishi, Gulnorning boyvachchalar tomonidan o‘g‘irlanishi va oxir oqibatda zaharlanib o‘lishi, mayshatparast Tantiboyvachchaning qilmishlari, uning o‘z xizmatkori Qambarga bo‘lgan munosabati, Mardikorlikga olishi kabi nohaqliklar, qisqasi hayotdagi ijtimoiy adolatsizlik Yo‘lchining ong tushunchasida jiddiy o‘zgarish keltiradi. Yo‘lchining kurash girdobida toblana borib, 1916-yilgi milliy ozodlik harakatining faol ishtirokchisi va yo‘lboshchisi darajasiga ko‘tarilishini ustalik bilan ko‘rsatgan.

Asar xotimasida Yo‘lchi mehnatkashlarni ozodlikka chiqarish yo‘lidagi isyonda qahramonlarcha halok bo‘ladi. Romanda Yo‘lchining zulm va adolatsizlikka qarshi kurashi va bu kurashda mardona halok bo‘lishi g‘oyatda jonli, ta’sirli aks ettirilgan. Kambag‘al kosib Shokir otaning Unsinga aytgan so‘zlarida katta ma’no bor. «Yo‘lchining o‘limi uncha-muncha o‘lim emas. Bu juda katta o‘lim. Akang, Yo‘lchi o‘g‘lim nima uchun, kim uchun qon to‘kdi? O‘zi uchun emas, xalq uchun, jamiyki alamzadalar uchun qon to‘kdi. Yo‘lchining qoni sira behuda ketmaydi, sira behuda ketmaydi. Bu hikmatli qon Qutlug‘ qon».

«Qutlug‘ qon» romanida xotin-qizlarning rang-barang obrazlari berilgan. Ular orasida ayniqsa, Gulnor timsoli o‘qituvchida katta taassurot qoldiradi. Adib Gulnor obrazi orqali xotin-qizlarning achchiq taqdirini, fojiyali qismatini umumlashtirib tasvirlab bergan. Gulnor – sodda va samimiy inson. Uning o‘zi ham axloq-odobi ham yurish-turishi ham go‘zal. Unda notabiiylik va soddalik yo‘q. Ammo, Gulnor – huquqsiz. Shu sababli Yo‘lchini jonidan ortiq sevgani hamda qari chol Mirzakarimboy bilan turmush qurishga majbur bo‘lar edi.

Gulnorning onasi Gulsunbibi – o‘zi bir olam u mushfiq mehribon ona Gulsunbibi har narsadan odamgarchilikni ustun qo‘yadi. Qizini tushunadi va ayaydi, shu sababli u boyning mulkiga uchmaydi, qizini Mirzakarimboy xotinlikka olmoqchi ekanligini eshitgach, u ruhan qiynalib ich-ichidan eziladi. Gulsunbibi obrazida o‘sha davr onalariga xos itoatkorlik ham zahmatkashlik va mehribonlik ham yorqin aks etgan.

«Qutlug‘ qon» romanida Shoqosim, Qoratoy, O‘roz, Shokir ota, Qambar, Yormat, Unsun kabi obrazlar ham jonli to‘laqonli bo‘lib chiqqan. Bu obrazlar, romanda o‘z mavqeiga ega, ular bosh qahramon xarakteridagi yetakchi xususiyatlarni ochib berishga xizmat qiladilar. Professor Q.Yo‘ldoshev shunday degan edi: “Milliy tafakkurdagi tub yangilanishlar adabiy hodisalarni qayta idrok etish va uni ijtimoiy ongning bugungi darajasiga muvofiq adabiyotshunoslik ilmining talablari asosida baholash zaruratini taqozo etadi.”²

Romanda ayniqsa, Mirzakarimboy obrazi puxtalik bilan ishlangan. Mirzakarimboy aqlli tadbirkor shaxs, uning qilmishlari jirkanchli, buzuq. Mahalla baqqolining o‘g‘li bo‘lgan Mirzakarimboy halollik bilan emas, balki qorovul va xizmatkorlarni shavqatsiz ishlatish, ularning ish haqidan urib qolishi orqali mashhur millioner boy darajasiga ko‘tarilgan.

Mirzakarimboyning ma’naviy dunyosi ham past, u qarindoshlik tuyg‘usidan mahrum. U moddiy yordamga muhtoj qarindoshi Qumribibi haqida yomon so‘zlar aytadi. Yo‘lchiga “odam bo‘lmoqchi ersang onang zoriga quloq solma” deb nasihat qiladi. Mirzakarimboy o‘z jiyani Yo‘lchiga zulm adolatsizlik va insonfsizlik qiladi. Bu qari chol hatto jiyanining sevgilisi, nabirasi qatori qiz Gulnorga uylanishdan ham tortinmaydi. Mirzakarimboy Yo‘lchiga nasihat qilgan bo‘lib, o‘zining hayot va odamlar haqidagi falsafasini bayon etadi. Mirzakarimboyning falsafasiga ko‘ra pul hamma narsaning otasi, pul – belga quvvat, boshga toj, puldor odam qanotli odam. Bu qanot bilan mag‘ribdan mashoyiqgacha uchasan, har yerda oshno-og‘ayni, do‘st-yor topasan. Mirzakarimboy men do‘stlarga sira ishonmayman. Xotin erning quli, xotinning ko‘ngliga, rayiga qarab ish qilgan erkak odam emas deydi. Yuqorida keltirilgan misollarda Mirzakarimboyning yirtqich qiyofasi uning odamgarchilikdan mahrum ekanligi yaqqol anglashiladi.

«Qutlug‘ qon» romani til va badiiy mahorat jihatdan ham g‘oyatda diqqatga sazovor. Asarda adib obraz yaratishda psixologik tahlil san’atidan, xalq tili boyliklaridan ustalik bilan foydalangan. Obraz xarakterining personaj tilini tabiiy va jonli qilib tasvirlangan. Shunga ko‘ra romandagi har bir obrazni o‘z ichki, tashqi dunyosi bor, o‘z xarakteri va individual tili bor. Masalan, Abdushukur tilidan ishlatilgan «G‘oliba maqsad», «Komunikantning g‘oyaviy hayoti», «E voh, zolim Turkiston», «Milliy sarmoya», «O‘z boylarimiz – musulmon boylarimiz» singari so‘z va iboralar bu obraz tiliga individual tus bergan.

Romanda personajlar tili singari muallif nutqi ham katta mahorat bilan ishlangan. Asarda Oybek jonli xalq boyliklari: xalq maqollari hikmatli so‘zlar va obrazli iboralardan, shuningdek o‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, mubolag‘a, majoz kabi tasviriy vositalardan unumli foydalangan. Bundan tashqari yozuvchi maqol va hikmatli so‘zlar darajasida tuzuvchi «Yer sotgan – er bo‘lmaydi, er yer sotmaydi, jabrning to‘qmig‘iga toqat yo‘q», «Xalq o‘z ishini bilib qiladi», «O‘tinsiz qozon qaynamaydi» singari sermazmun chiroyli jumlalar va iboralar yaratgan. «Qutlug‘ qon» romani syujeti kompozitsiyasi nihoyatda tahsinga loyiqdir. Unga asar g‘oyasini va obrazlar xarakterini ochishga xizmat qilmaydigan tasvirlar ochiqcha epizodlar yo‘q. Yozuvchi voqealar tasvirini ortiqcha cho‘zmaydi. Voqeadan voqea chiqarish va ularni tabiiy tarzda bir-biri bilan bog‘lash orqali asosiy syujet chizig‘ini vujudga keltiradi. Shu bilan birga syujetni xarakter yaratish ishiga mohirona xizmat qildiradi. Kezi kelganda shuni ham qayd etish kerakki, roman ayrim qusurlardan xoli ham emas. Asarda o‘sha davr taqozosiga ko‘ra sosialistik realizm talabiga binoan rus inqilobchisi Petrov obrazi sun’iy ravishda kiritilgan. Uning Yo‘lchiga ko‘rsatgan ta’siri ideallashtirilgan. Jadid Abdushukur esa bir tomonlama tasvirlanib, o‘quvchida yoqimsiz taassurot qoldirishga urinilgan.

Romanda asosiy obrazlar har birini o‘ziga xos hayot yo‘li va fel-atvori tasvirlangan. Bu jihatdan xususan Yormat obrazi xarakterli. Yormat – kambag‘al xizmatkor, lekin u ko‘p yillardan beri o‘zini kimligini bilmay yuradi. O‘zini boshqa qarollardan yuqori qo‘yadi. Ularga bo‘lar-bo‘lmasga ish buyurib kattalik qiladi. Yormat Mirzakarimboy mulkini o‘z mulki deb hisoblaydi. Chunki u Mirzakarimboy bilan o‘zi orasida tengsizlik borligini sezmaydi. Ammo Yormat keyinchalik o‘zining aldanib yurganligini anglab yetadi. Natijada, zolim, nopok boylardan qasos olishga ahd qiladi. Yormat qizi Gulnor qabri ustida ont ichib, shunday deydi: «Hammasini qiraman, dadang endi qo‘rqmaydi. Ular endi xo‘jayin emas qizim. Yelkamga xo‘p minishdi. Endi bas! Ko‘zim ochildi, Gulnor. Lekin bu ko‘z qurg‘ur juda kech ochildi. Yuragimga zaxar yugurganda ochildi. Yuragim sen eding, Gulnor... E voh essiz umr, essiz qizim».

Oybek romanida mehnatkash xalq vakillari hayotini, orzu istaklarini, kurash yo‘llarini tasvirlash jarayonida o‘sha davr ijtimoiy hayotining keng va yorqin manzarasini chizgan. Hayotdagi ijtimoiy tengsizli va adolatsizlikni fosh etgan. Romanda Mirzakarimboy, Hakimboyvachcha, Tantiboyvachcha, Salimboyvachcha, Fazliddin, Nuri singari salbiy obrazlar yaratilgan. Bu obrazlarning o‘ziga xos fe’l atvori, xatti-harakati takrorlanmas darajada original va jonli qilib chizib berilgan.

1916-yil qo‘zg‘oloni arafasidagi hayot ana shunday fojiyali manzaralardan iborat bo‘lgan va ular Oybek romanida haqqoniy tasvir etilgan.