Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti sh. A. Aminjonov, E. N. Nuritdinnov

Bolalar o‘sishi va rivojlanishining asosiy qonuniyatlariga quyidagilar kiradi:
1. I.A Arshavskiyniga «Skelet musqullarining energetik qoidasi» qonuniyati.
2. A.A.Markosyaning «Biologik tizimlarning mustaxkamligi» qonuniyati.
3. P.K.Anoxining «O‘sish va rivojlanishning geterokronligi» qonuniyati.


Rivojlanishning geterexronligi

YAngi organizmning hayoti tuxum hujayraning urug‘lanishidan boshlanadi Keyingi ko‘p sonli bo‘linish natijasida hujayralar soni tez ko‘paya boradi. To‘rt kecha-kunduzda ular 58 gaga, to‘rt yarim qecha-kunduzdan boshlab 107 taga etadi. Hujayralar yig‘indisidan muayyan ixtisoslashgan tuzilmalar shakllanib, ulardam asta-sekin asab, yurak-tomir, hazm qilish, tayanch-harakatlanish va turli to‘qimalar hamda organlardan tashkil topgan boshqa sistemalar rivojlanadi. 12-13 kunlik pushtning uzunligi 1,5-2 mm, uchinchi hafta oxirida 4 mm, to‘rtinchi hafga oxirida 8 mm, uch oyda 9 sm bo‘ladi.

Hayotining ikkinchi oyidan boshlab, rivojlanayotgan organizm embrion deyiladi. Unda odamning tashqi belgilari-yuz, quloklar, ko‘z, burun, oyoq-qo‘l alomatlari, markaziy nerv sistemasi, sezuvchan qoplamlar, me`da-ichaklarning ichki pardalari, nafas organlari, yurak-tomir sistemasining to‘qimalari paydo bo‘ladi.
Uchinchi oydan homila davri boshlanadi. Homila tez o‘sadi va massasi orta borib, tug‘ilish vaqtiga kelib, o‘g‘il bolalarniki o‘rta hisobda 3400 g ni, qiz bolalarniki 3250 g ni tashkil etadi. Uchinchi oy oxirida muskullar shakllanadi, harakatlar paydo bo‘lib, ular to‘rtinchi oy oxirlarida ancha sezilarli bo‘ladi. Hayotning 28-haftasida homila ona organizmidan tashqarida yashashga layoqatli bo‘ladi, biroq juda kichik: bo‘yi 355 mm va massasi 1300 g bo‘ladi.
Organizmning normal xolatida o‘sish va rivojlanish juda uzviy bog‘langan va o‘zaro bir-biriga ta’sir qilsa-da, biroq ular bir vaqtda sodir bo‘lmaydi hamda turli tezlikda boradi, chunki biror organ to‘qimasining massasi ortishi uning ayni vaqtda funktsional jihatdan takomillashuvini bildirmaydi. Bu hodisa geteroxroniya, ya`ni rivojlanshining notekisligi nomini olgan. U chaqaloqning yashab ketishini ta`minlaydi, chunki hayotiy muhim sistemalar boshqa organlardan tezroq rivojlanadi. Biroq ularning rivojlanish darajasini eng oddiy reflektor reaktsiyalar ta`minlaydi. Bola faqat ko‘krak so‘rishi, aksirishi, yo‘talishi, ko‘zini pirillatishi, rangni farqlay olishi, eshitish, kam darajadagi muskul xarakatlar kilishi mumkin.
Funktsional sistemalarning rivojlanishida geteroxroniya quyidagilarda namoyon bo‘ladi.
Hayotning birimchi yilida tayanch-harakatlanish apparati jadal sur`atda o‘sadi va rivojlanadi, tanasining uzunligi bir yarim marta, massasi esa uch marta ortadi va bolaning vazni hayotining birinchi yili oxirida taxminan 12 kg bo‘ladi. Uch yoshda bo‘yning yillik o‘sishi 10 sm ga etadi, uch yoshdan ezay yoshgacha esa sekinlashib 6,5 sm ni tashkil qiladi, so‘ngra yana ham sekinlashadi. Ayni vaqtda uning rivojlanishi va takomillashuvi kuzatiladi, bu bolaning yo‘lga kirishi, yugurishi, harakatlaridan ko‘rinib turadi. Tishlari chiqa boshlaydi. Miya to‘qimasi o‘sadi va nerv sistemasining funktsiyasi takomillashadi.
Qiz va o‘g‘il bolalarda pubertat nomini olgan davr, ya`ni balog‘atga etish davri bo‘ladi, bu davr ichida organizmda jinsiy yo‘l bilan ko‘payish qobiliyati paydo bo‘ladi. U uch fazada ro‘y beradi va bir necha yilga: qiz bolalarda 3-9 yoshdan 16-17 yoshgacha, o‘g‘il bolalarda esa 10-11 yoshdan 19-20 yoshgacha davom etadi.