Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti o‘zbek filologiyasi fakul’teti

3.Grammatik kategoriyalar va ularning ifodalanish usullari. Har bir tilning o‘ziga xos grammatik ma`nolari ,uni ifoda qiluvchi vositalari mavjud. Grammatik kategoriya - umumlashgan grammatik ma`no bo‘lib, u tilning qaysi morfologik tipga kirishini ko‘rsatadi va o‘z ifodasini so‘zlarning o‘zgarishida, gapda so‘zlarning boғlanishida topadi. Zidlik mas., birlik va ko‘plik. SHundan son kategoriyasi kelib chiqadi.
Grammatik kategoriyalar grammatik ma`no va grammatik formalar birikmasidan tarkib topadi.
Grammatik kategoriyalar ifodalanish usuliga ko‘ra uch turga bo‘linadi:
- sintetik grammatik kategoriyalar;
- analitik grammatik kategoriyalar;
-aralash grammatik kategoriya yoki sintetik-analitik grammatik kategoriyalar.
Sintetik grammatik kategoriyalar: o‘zbek tilida: son, kelishik, egalik, shaxs-son.
Analitik grammatik kategoriyalar: rus tili: egalik, o‘zbek tilida -i, rus tilida tvoya, moya, ego, nasha, vasha, ix.
Jins kategoriyasi
Son kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi
Zamon kategoriyasi
Demak, har bir tilning o‘ziga xos grammatik ma`no turlari va ularni ifoda qilish usullari, vositalari bor. Bular har bir tilning o‘ziga xos grammatik qurilishiga ega ekanini ko‘rsatuvchi faktorlardir.


4.Sintetik va analitik tillar. Tilda ma`no va munosabat ifodalangan bo‘lib, so‘zning qismlari o‘zak bilan mahkam boғlangandir. So‘zlarni qismlarga bo‘lish mumkin. Bunday so‘z qurilishiga ega bo‘lgan tillar agglyutinativ tillardir. Agglyutinativ tillar, A. SHleyxer fikricha, o‘simlikka o‘xshaydi. Bunday tillarni ikki guruhga ajratadi: sintetik tillar va analitik tillar. Sintetik tillarga turkiy tillar, mo‘ғul tillari, fin-ugor tillari, dravid tillarini kiritadi. Analitik tillarga tibet tilini kiritadi.
9-ma`ruza: TILNING MORFOLOGIK
TUZILISHI

R e j a:
1.So‘zning morfologik strukturasi.

2.Morfemika.
3.So‘z turkumlarining tasnifi va ular to‘ғrisidagi nazariyalar


Tayanch iboralar: morfologiya, so‘z turkumlari, mustaqil so‘zlar, yordamchi so‘zlar, ko‘makchilar, boғlovchi, artikl’, predlog, yuklamalar, so‘zlarning analitik shakli, grammatik kategoriyalar, sintetik vositalar, analitik vositalar, agglyutinatsiya, xususiy ma`nolar, birlik va ko‘plik, sintetik grammatik kategoriyalar, analitik grammatik kategoriyalar, aralash grammatik kategoriyalar, kelishik kategoriyasi, egalik kategoriyasi, grammatik jins (rod) kategoriyasi, feminin turlar, maksulin turlar, neytral turlar, sintaktik vazifa, kelishik kategoriyasi, fe`l kategoriyalari, so‘z turkumlari, so‘z turkumlarining kategorial belgilari, strukturalistlar, so‘zlar distributsiyasi, so‘z tartibi, so‘zlarning gapdagi o‘rni, so‘z turkumlarining semantik, morfologik, sintaktik va so‘z yasalish belgilari, so‘zlarning analitik shakli, nominativ va ob`ektiv kelishik,so‘z nomlar.