Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti o‘zbek filologiyasi fakul’teti

Qo‘shimcha material:
Sunnatulla Jumaqulov «Dulbarchin talqinlari» / «Zarafshon», 2011 yil 11yanvar’
-o‘z qadrini bilgan so‘z qardini biladi.
-qadimgi turkiy (urxun-enasoy) yozuvining istifodadan chiqib ketishi tarixi tarixiy zaruratga boғliqmi, uning yo‘qolib ketishiga nima sabab bo‘lgan?
-akad.Bartol’d: turk tili tabiatiga xos, ayniqsa, singarmonizm qonuniga moslashtirilgan bu yozuv, uning o‘rnini egallagan uyғur va arab yozuvlariga nisbatan ancha mukammal edi.
-bu yozuvni dastlab XVII asrda Evropa olimlari ko‘rishgan va «run yozuvi» - sirli yozuv deb atashgan.
-eramizning VI asrida Ettisuv va SHarqiy Turkistondagi turkiylarni birlashtirgan Istami hoqon Vizantiya imperatori Uostin II ga ana shu yozuvda xat yozgan. Demak, u davlat miqyosida qo‘llangan.
-ibn Arabshoh «Ajoyib ul-maqdur finavoyibi Taymur (Temur falokatlarida qismat o‘yinlari)» asarida «Xitoyda turklarning «dulbarjin» deb atalgan yozuvini ko‘rdim, harfi – qirq bitta», deb fikr bildirgan (ҒA.AR.Qadimgi turkiy til).
-Klosan J.: Davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan bitiklarning ijrochilari Yuoik-tegin va boshqalar maxsus maktabda o‘qitilgan. Bu maktabning asosiy vazifasi saltanat idorasi uchun – oddiy yozuvdan farqli o‘laroq chiroyli va qulay alfavit yaratish edi.
-«dulbarchin» yozuvining topilishi ham antiqa. Bu haqda dastlab (1962) amsterdamlik olim N.Vidzen xabar bergan. 1772 yilda D.Megsershmidt buni kel’t yozuvi, P.Pallas uni enasoy dashtlaridagi ko‘chmanchi qadimiy got qabilalariniki, deydi.
-oradan bir asr o‘tgach, farang olimi J.Abel’-Remyuzi Xitoy yilnomasidagi bir jumlaga asoslanib, bu yozuvlar turkiylarga xos, u enasoy qirғizlariga aloqador, deydi. J.Abel’-Remyuzining to‘ғri taxmini XIX asr o‘rtalariga kelib tamoman rad etildi.
-rus xitoyshunos V.Vasil’ev munosaraga yakun yasadi. Sibir’ yozuvlarining turkiyligi ayon bo‘ldi. Muғulistondan topilgan yozuvlarni V.Tomsen o‘qidi va tarjima qildi.
- J.Abel’-Remyuzining fikri nima uchun inobatga olinmadi? CHunki arab yozuvining mavqei baland edi. Arab istilochilari M.Osiyoga o‘zlari bilan madaniyat, ilmu urfon emas, balki mo‘ғullar kabi dahshat, yonғin, ғorat olib keldi, kutubxonalarga o‘t qo‘yishdi. eng tubanligi toshga bitilgan yozuvlarni «begona yozuv» deb ularni muttasil yo‘qotib yuborishdi. Boburning arab yozuvini isloh qilish, uni turkiylashtirishga bo‘lgan orzulari sarobga aylandi.
-«dulbarchin» yozuvi sharqu ғarbda hamon o‘rganilmoqda.
14-ma`ruza: TILSHUNOSLIK NAZARIYALARI VA TILNI