5- t a ’ r i f . Agar formulaning MKNShi (MDNShi) ifodasida qatnashuvchi barcha elementar
mulohazalardan tuzish mumkin bo‘lgan barcha elementar diz’yunksiyalar (kon’yunksiyalar) shu
ifodada ishtirok etsa, u holda bunday MKNSh (MDNSh) to‘liq MKNSh (MDNSh) deb ataladi.
6 - m i s o l . Ushbu
)
)(
)(
(
y
x
y
x
y
x
formula
x va
y
elementar mulohazalarga nisbatan
MKNShda bo‘lsada, u to‘liq MKNShda emas.
x va
y
elementar mulohazalarga nisbatan to‘liq
MKNShi ifodasi
)
)(
)(
)(
(
y
x
y
x
y
x
y
x
ko‘rinishga ega.
MDNShdagi
z
y
x
z
y
x
z
y
x
z
y
x
formula
x ,
y
va
z elementar mulohazalarga nisbatan
to‘liq MDNShda emas, lekin
z
y
x
z
y
x
z
y
x
z
y
x
z
y
x
z
y
x
z
y
x
z
y
x
formula bu elementar
mulohazalarga nisbatan to‘liq MDNShdagi formuladir. ■
Teng kuchlimas formulalar soni.
Endi
n ta elementar mulohazalarning o‘zaro teng kuchlimas, ya’ni har xil formulalari sonini
topish masalasini qaraymiz.
Agar berilgan formula tarkibida faqat bitta (masalan,
x ) elementar mulohaza ishtirok etsa, u
holda bu formula uchun tuzilgan chinlik jadvalining bir-biridan farqli mumkin bo‘lgan qiymatlar
satrlari ikkita bo‘ladi. Shuning uchun
1
n
bo‘lsa jami 4ta (
n
C
C
C
2
2
2
2
2
1
2
0
2
2
2
2
1
) turli
formulalar bor. Bitta elementar mulohaza uchun bu 4ta turli formulalarning tavtologiya va aynan
yolg‘ondan farqli bo‘lganlari (ya’ni, 2tasi) bajariladigan formulalardir. Ularni MDNShda ham
MKNShda ham, tavtologiyani MDNShda, aynan yolg‘on formulani esa MKNShda ifodalansh
mumkin.
O‘zgaruvchilar soni
2
n
bo‘lganda chinlik jadvalidagi qiymatlar satrlari
4
2
2
2
n
ta
bo‘ladi. Yuqorida qaralgan chinlik jadvali asosida formulani tiklash masalasini hal qilish jarayonida
barcha mumkin bo‘lgan imkoniyatlar uchun chinlik jadvalining ustunlari tekshirilgan edi. Bu 16ta
ustunlarning hech qaysi ikkitasi bir xil bo‘lmaganligidan, ularga mos ikkita formulalar ham o‘zaro
teng kuchli emas. Shuning uchun, umimiy soni
n
C
C
C
C
C
2
2
4
4
4
3
4
2
4
1
4
0
4
2
2
2
2
bo‘lgan ikki
o‘zgaruvchili turli formulalar bor.
Ikkita elementar mulohazalar uchun bu 16ta turli formulalarning tavtologiya va aynan
yolg‘ondan farqli bo‘lganlari (ya’ni, 14ta bajariladigan formula) MDNShda ham MKNShda ham,
tavtologiya MDNShda, aynan yolg‘on formula esa MKNShda ifodalanishi mumkin.
O‘zgaruvchilar soni
3
n
bo‘lganda ham chinlik jadvali asosida formulani tiklash masalasini
hal qilish jarayoniga tayanib uchta elementar mulohazalarning 256ta teng kuchlimas formulalari
borligi, 256 esa
n
i
i
C
2
2
8
8
0
8
2
2
2
3
ko‘rinishda ifodalanishi mumkinligini ta’kidlaymiz.
Uchta elementar mulohazalar uchun bu 256ta turli formulalarning 254tasi (bajariladigan
formulalar) MDNShda ham MKNShda ham, tavtologiya MDNShda, aynan yolg‘on formula esa
MKNShda ifodalanishi mumkin.
Umuman olganda, matematik induksiya usulidan foydalanib (I bobga qarang) quyidagi
tasdiqni isbotlash mumkin.
T e o r e m a .
n ta elementar mulohazalar uchun teng kuchlimas formulalar soni
n
2
2 ga teng.
I s b o t i o‘quvchiga havola qilinadi.
Tarkibida
n ta elementar mulohaza ishtirok etgan
n
2
2 ta turli formulalardan
(
2
2
2
n
)tasi bajariladigan formulalardir. Ular MDNShda ham MKNShda ham, tavtologiya
MDNShda, aynan yolg‘on formula esa MKNShda ifodalanishi mumkin.
3.7.3. Formulani qatorga yoyish. Yuqorida keltirilgan mulohazalardan
n ta
n
x
x
x
,...,
,
2
1
o‘zgaruvchilarga bog‘liq, aynan yolg‘on bo‘lmagan ixtiyoriy
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
A
A
formulani
(funksiyani) MDNShda
n
n
n
A
n
x
x
x
x
x
x
A
...
)
,...,
,
(
2
1
2
1
2
1
1
)
,...,
,
(
2
1
(1)
yozish mumkinligi kelib chiqadi. (1) teng kuchlilikning o‘ng tomonidagi (tagida
1
)
,...,
,
(
2
1
n
A
yozilgan)
belgi n o‘zgaruvchili
n
n
x
x
x
...
2
1
2
1
kon’yunktiv konstituyentlar diz’yunksiyalarini
bildiradi. Bu yerda diz’yunksiya amallari
1
)
,...,
,
(
2
1
n
A
shartni qanoatlantiruvchi barcha
kon’yunktiv konstituyentlarga nisbatan amalga oshiriladi.
(1) teng kuchlilikni quyidagicha ham yozish mumkin:
n
n
n
n
n
x
x
x
A
x
x
x
A
...
)
,...,
,
(
)
,...,
,
(
2
1
2
1
2
1
2
1
)
,...,
,
(
2
1
.
Bu teng kuchlilikning o‘ng tomonidagi diz’yunksiya amallari mumkin bo‘lgan barcha
n
2 ta
n
n
x
x
x
...
2
1
2
1
kon’yunktiv konstituyentlar ustida bajarilishi ko‘zda tutilsada, aslida, diz’yunksiyalar
1
)
,...,
,
(
2
1
n
A
shartni qanoatlantiruvchi kon’yunktiv konstituyentlarga nisbatan amalga
oshiriladi.
(1) yozuvni matematik analizdagi funksiyaning darajali qatotga yoyilishi tushunchsiga
qiyoslab,
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
A
formulaning (funksiyaning) qatorga yoyilishi deb atash mumkin
22
.
Yuqorida keltirilgan mulohazalar asosida
n ta
n
x
x
x
,...,
,
2
1
o‘zgaruvchilarga bog‘liq,
tavtologiyadan farqli ixtiyoriy
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
A
A
formulani (funksiyani) quyidagi MKNShga
keltirish mumkin:
n
n
n
A
n
x
x
x
x
x
x
A
...
)
,...,
,
(
2
1
2
1
2
1
0
)
,...,
,
(
2
1
.
(2)
(2) teng kuchlilikni
n
n
n
n
n
x
x
x
A
x
x
x
A
...
)
,...,
,
(
)
,...,
,
(
2
1
2
1
2
1
2
1
)
,...,
,
(
2
1
ko‘rinishda ham yozish mumkin. Bu teng kuchlilikning o‘ng tomonidagi kon’yunksiya amallari
mumkin bo‘lgan barcha (
n
2 ta)
n
n
x
x
x
...
2
1
2
1
diz’yunktiv konstituyentlar ustida bajarilishi
ko‘zda tutiladi, ammo, bu yerda kon’yunksiya amallari
0
)
,...,
,
(
2
1
n
A
shartni qanoatlantiruvchi
diz’yunktiv konstituyentlarga nisbatan amalga oshiriladi.
Shunday qilib, chinlik jadvalidan foydalanib (1) va (2) formulalar vositasida aynan chindan farqli
istalgan funksiyani MKNSh va aynan yolg‘ondan farqli istalgan
funksiyani esa MDNSh ko‘rinishida yozish mumkin.
Formulaning chinlik to‘plami
Formulaning chinlik to‘plami tushunchasi. Ma’lumki, berilgan
n ta o‘zgaruvchi elementar
mulohazalar uchun barcha bir-biridan farqli mumkin bo‘lgan qiymatlar satrlari kombinatsiyalari
n
2 ta
(ushbu bobning 1- paragrafiga qarang). Tarkibida
n ta o‘zgaruvchilar ishtirok etgan formula shu
n
2 ta qiymatlar satrlarining bir qismida 1, qolgan qismida esa 0 qiymatni qabul qiladi.
1- t a ’ r i f . Berilgan formula tarkibidagi elementar mulohazalarning qiymatlaridan
qandaydir tartibda tuzilgan va shu formulaning 1 qiymatiga mos keluvchi barcha kortejlar to‘plami
formulaning chinlik to‘plami deb ataladi.
Ravshanki, tarkibidagi o‘zgaruvchilarning soni qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, aynan
yolg‘on formulaning chinlik to‘plami bo‘sh () to‘plamdan iboratdir.
n ta elementar mulohazalarning mumkin bo‘lgan barcha
n
2
2 ta teng kuchlimas formulalaridan
C
n
n
2
1
2
tasi qiymatlar satridagi
n ta qiymatlardan faqat bittasi 1, qolgan (
1
n
)tasi esa 0 bo‘lganda
1 qiymat qabul qiladi. Shuning uchun, bunday formulalarning har biri bir elementli chinlik
to‘plamiga ega.
Xuddi shuningdek,
n ta elementar mulohazalarning mumkin bo‘lgan barcha teng kuchlimas
formulalaridan
C
n
2
2
tasi qiymatlar satridagi
n ta qiymatlardan faqat ikkitasi 1, qolgan (
2
n
)tasi esa 0
bo‘lganda 1 qiymat qabul qiladi. Shu sababli, bunday formulalarning har biri uchun chinlik to‘plam
ikkita kortejdan tashkil topgan bo‘ladi.
Shu usulda davom etsak,
n
2
2 ta teng kuchlimas formulalardan
C
n
2
3
tasining har biri uch
elementli chinlik to‘plamiga,
4
2
n
C
tasining har biri to‘rt elementli chinlik to‘plamiga, va hokazo,
n
n
n
C
2
1
2
2
tasining har biri (
1
2
n
) elementli chinlik to‘plamiga, bitta (
1
2
2
n
n
C
) formula esa
n
2 ta
elementli chinlik to‘plamiga egaligiga ishonch hosil qilamiz.
Tarkibida
n ta elementar mulohazalar ishtirok etgan aynan chin formulaga
mos chinlik to‘plamni universal to‘plam (
U
) deb olsak, tarkibida shu elementar mulohazalar
qatnashgan mumkin bo‘lgan barcha formulalarning har biriga mos chinlik to‘plamlar
U
to‘plamning
qism
to‘plamlaridan
iborat
va
bu
U
universal
to‘plam
qismlari
soni
n
n
n
n
n
n
n
n
C
C
C
C
C
2
2
2
1
2
2
2
2
1
2
0
2
2
......
bo‘ladi.
Shunday qilib, tarkibida
n ta elementar mulohazalar ishtirok etgan mumkin bo‘lgan barcha
formulalar bilan ularning chinlik to‘plamlari orasida o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatildi. Demak,
barcha o‘zaro teng kuchli formulalarga faqat bitta chinlik to‘plami mos keladi.
1- m i s o l . Ikkita (
2
n
)
x va
y
elementar mulohazalarning
y
y
x
x
)
(
formulasi
aynan chindir (ushbu bobning 3- paragrafidagi 1- misolga qarang). Shuning uchun berilgan
formulaning chinlik to‘plami
4
2
2
2
n
elementli
)}
1
,
1
(
),
0
,
1
(
),
1
,
0
(
),
0
,
0
{(
universal to‘plamdan
iboratdir. ■
2- m i s o l . Tarkibida uchta
x ,
y
va
z elementar mulohazalar qatnashgan
z
y
x
formula qiymatlar satrlarining faqat bittasida (aniqrog‘i,
1
,
0
,
1
satrda) 1 qiymat, qolgan ettitasida esa
0 qiymat qabul qiladi. Shuning uchun,
z
y
x
formulaning chinlik to‘plami
)}
1
,
0
,
1
{(
, ya’ni bitta
)
1
,
0
,
1
(
kortejdan tashkil topgan bo‘ladi. ■
3-
m i s o l .
Ushbu
z
y
x
z
y
x
xyz
formula
tarkibida
uchta
kortej
bo‘lgan
)}
1
,
0
,
1
(
),
0
,
1
,
0
(
),
1
,
1
,
1
{(
chinlik to‘plamiga egadir. ■
Agar qandaydir
A
formula
P
chinlik to‘plamiga ega bo‘lsa, u holda “
A
formula
P
to‘plamda chin qiymat qabul qiladi” (yoki, qisqacha, “
A
formula
P
to‘plamda chin”) deb ham
yuritiladi. Shunga o‘xshash, “
A
formula
P to‘plamda yolg‘on” deyish mumkin, bu yerda
P
P
\
U
, ya’ni
P
to‘plamning to‘ldiruvchisi. Agar
A
formula
P
to‘plamda chin bo‘lsa, u holda
A formula P to‘plamda chin,
P
to‘plamda esa yolg‘on bo‘ladi. Xuddi shu kabi, aynan chin
J
formula
U
universal to‘plamda chin va
U
to‘plamda yolg‘on qiymat qabul qiladi. Aynan
yolg‘on
J formula esa, aksincha,
to‘plamda chin va
U
to‘plamda yolg‘ondir.
Formulalar bilan chinlik to‘plamlari orasidagi yuqorida ifodalangan bog‘lanish mulohazalar
mantiqiga oid masalani to‘plamlar nazariyasi masalasiga va, aksincha, to‘plamlar nazariyasidagi
masalani mulohazalar mantiqiga doir masalaga ko‘chirish imkoniyatini beradi.
3.8.2. Asosiy mantiqiy amallarning chinlik to‘plamlari. Chinlik to‘plamlari mos ravishda
A
va
B
bo‘lgan
P
va
Q formulalar berilgan bo‘lsin.
Kon’yunksiyaning chinlik to‘plami.
P
va
Q formulalar
Q
P
kon’yunksiyasining chinlik
to‘plami
B
A
bo‘ladi. Haqiqatdan ham, kon’yunksiya ta’rifiga asosan,
Q
P
formula
P
va
Q
formulalarning ikkalasi ham chin bo‘lgandagina chindir. Shuning uchun,
Q
P
formulaning chinlik
to‘plami
A
va
B
to‘plamlarning umumiy elementlaridan tuzilgan
B
A
kesishmasidan iborat
bo‘ladi. Demak, mulohazalar mantiqidagi kon’yunksiya amaliga (
belgiga) to‘plamlar
nazariyasidagi kesishma amali ( belgi) mos keladi (I bobning 2- paragrafidagi 2- shaklga qarang).
4- m i s o l .
z
y
x
C
va
z
y
x
z
y
x
xyz
D
formulalarning chinlik to‘plamlari, mos
ravishda,
)}
1
,
0
,
1
{(
R
va
)}
1
,
0
,
1
(
),
0
,
1
,
0
(
),
1
,
1
,
1
{(
S
bo‘lgani uchun (2- va 3- misollarga qarang)
D
C
kon’yunksiyaning chinlik to‘plami
)}
1
,
0
,
1
{(
S
R
bo‘ladi. ■
Diz’yunksiyaning chinlik to‘plami.
P
va
Q formulalar
Q
P
diz’yunksiyasining chinlik
to‘plami
B
A
bo‘ladi. Haqiqatdan ham, diz’yunksiya ta’rifiga asosan,
Q
P
formula
P
va
Q
formulalarning kamida bittasi chin bo‘lgandagina chindir. Demak,
B
A
to‘plamda
Q
P
formula
chindir. Shunday qilib,
Q
P
formulaning chinlik to‘plami
A
va
B
to‘plamlarning barcha
elementlaridan, ularni takrorlamasdan, tuzilgan
B
A
birlashmasidan iborat bo‘ladi. Demak,
mulohazalar mantiqidagi diz’yunksiya (
) amaliga to‘plamlar nazariyasidagi birlashma ( ) amali
mos keladi (I bobning 2- paragrafidagi 1- shaklga qarang).
5- m i s o l . 4- misolda aniqlangan
C
va
D
formulalar diz’yunksiyasi
D
C
uchun chinlik
to‘plam
)}
1
,
0
,
1
(
),
0
,
1
,
0
(
),
1
,
1
,
1
{(
S
R
bo‘ladi. ■
Implikasiyaning chinlik to‘plami.
P
va
Q formulalar
Q
P
implikasiyaning chinlik to‘plamini topamiz.
P formulaning chinlik to‘plami A va Q formulaning
chinlik to‘plami
B
bo‘lgani uchun,
Q
P
Q
P
teng kuchlilikka ko‘ra,
Q
P
formulaning
chinlik to‘plami
B
A
bo‘ladi. 1- shaklda tasvirlangan
U
to‘plamning bo‘yalmagan qismi
Q
P
implikasiyaning chinlik to‘plamiga mos keladi.
6- m i s o l . 4- misolda aniqlangan
C
va
D
formulalar tarkibida uchtadan
x ,
y
va
z
elementar mulohazalar qatnashgani uchun,
D
C
implikasiyasining chinlik to‘plamini topish
maqsadida, dastlab
)}
0
,
0
,
0
(
),
1
,
0
,
0
(
),
0
,
1
,
0
(
),
1
,
1
,
0
(
),
0
,
0
,
1
(
),
1
,
0
,
1
(
),
0
,
1
,
1
(
),
1
,
1
,
1
{(
U
universal to‘plamni tuzamiz.
C
formulaning chinlik to‘plami
)}
1
,
0
,
1
{(
R
bo‘lgani uchun
C
formulaning chinlik to‘plami
)}
0
,
0
,
0
(
),
1
,
0
,
0
(
),
0
,
1
,
0
(
),
1
,
1
,
0
(
),
0
,
0
,
1
(
),
0
,
1
,
1
(
),
1
,
1
,
1
{(
\
R
R
U
bo‘ladi. Endi
R to‘plam bilan
B
formulaning
)}
1
,
0
,
1
(
),
0
,
1
,
0
(
),
1
,
1
,
1
{(
S
chinlik to‘plami
birlashmasini aniqlasak,
U
S
R
, ya’ni
D
C
formulaning chinlik to‘plami universal
to‘plamdan iborat bo‘ladi. Bu yerdan
J
z
y
x
z
y
x
xyz
z
y
x
D
C
)
(
xulosani hosil qilamiz. ■
Do'stlaringiz bilan baham: |