Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti astrofizika kafedrasi

gipotezasi va uning qiyinchiliklari.  
XVIII  asrda  Nyuton  Mexanikasi  yutuqlaridan  foydalanilgan  holda  koinot 
haqida  quyidagi  tassavur  hosil  qilindi:  -  koinot  tabiatning  aniq  qonunlariga 
bo’ysunuvchi kosmik jismlar sistemasidir va bu sistema o’zgarmasdir. Unga ko’ra 
koinotning  murakkab  mexanizmi  bir  marta  berilib,  keyin  esa  u  o’z-o’zidan 
o’zgarishsiz davom etavergan. 1644 y. Dekart birinchi bo’lib Quyosh sistemasi gaz 
va changdan iborat bulutdan yuzaga kelgan degan gipotezani aytgan. Xudi shunday 
gipotezani keyinchalik Byuffon (1749) va Kant (1755) lar rivojlantirgan. Ularning 
faraziga  ko’ra  bulut  markazida  Quyosh,  periferiya  qismlarida  esa  sayyoralar 
yuzaga  kelgan.  Lekin  bu  vaqtda  hali  atom  nazariyasi,  termodinamika,  gazlarning 
kinetik  nazariyasi,  kosmosning  elementlar  bilan  boyib  borishi  va  boshqa  ko’plab 
Kerakli ma’lumotlarning yo’qligi sababli  yuqoridagi  gipotezalar to’laqonlik bilan 
ishlab chiqilmagan. 

---

 
63 
 
1796  y.  Laplas  siqilayotgan  tumanlikning  aylanishi  sayyoralar  yuzaga 
kelishida asosiy rol o’ynagan degan gipotezani ilgari surgan. Laplas  gipotezasiga 
ko’ra Quyosh va barcha sayyoralar siqilayotgan gazli tumanlikdan paydo bo’lgan. 
Haqiqatan, masalan, siqilayotgan sferik tumanlikning m massali elementi r radiusli 
orbita  bo’ylab  ma’lum  bir  burchak  tezlik  bilan  aylanayotgan  bo’lsin.  Agar  bu 
elementning I=mωr
2
  harakat  miqdori  momenti  o’zgarmas  bo’lsa,  unda  uning  ω  – 
burchak  tezligi  tumanlikning  siqilishi  davomida  oshib  boradi.  Tumanlikning 
umumiy massasini M desak, m – massali elementga quyidagi og’irlik kuchi 
2
1
r
m
M
G
F


 
va quyidagi markazdan qochma kuchi ta’sir qiladi 
2
2
2
2
mr
I
r
m
F



 
Siqilish  jarayonida  markazdan  qochma  kuch  og’irlik  kuchiga  nisbatan  tez  o’sib 
boradi  va  ular  tenglashganda  (aylanma)  rotasion  beqarorlik  yuzaga  keladi.  Bu 
beqarorlik natijasida tumanlik bosiqlashib borib, ekvator qismidan modda ajraladi. 
Ajralib  chiqqan  moddadan  tumanlik  atrofida  Saturn  xalqalariga  o’xshash  tekislik 
shaklidagi  xalqalar  shakllanadi.  Laplas  tumanlikdan  ajralib  chiqqan  gaz 
kondensasiyalanib  borib  sayyoralarni  yuzaga  keltirgan  deb  va  siqilayotgan 
bulutdan  Quyosh  paydo  bo’lgan  deb  taxmin  qilgan.  Kant  ham  shunday 
tassavurotga  ega  bo’lganligi  sababli  bunday  gipotezaga  Laplas  –  Kant  gipotezasi 
deyiladi.  Hozirgi  kundagi  zamonaviy  kosmogonik  tassavurlarda  keltirgan 
gipotezalar  saqlanib  qolgan  (Quyosh  va  sayyoralarning  yagona  tumanlikdan 
birgalikda paydo bo’lgani, rotasion beqarorlik nazariyalari). 
 
Yuqorida  aytilishicha,  Quyosh  sistemasida  harakat  miqdori  momentining 
98%  i  sayyoralarga  va  faqat  2%  gina  Quyoshga  to’g’ri  kelar  ekan.  Lekin  agar 
birlik  massaga  to’g’ri  kelgan  harakat  miqdori  momentini  (solishtirma  burchak 
momenti) hisoblasak, u holda farq 50 marta emas, 50 000 martani tashkil etar ekan. 
Kant  va  Laplas  gipotezalari  klassik  formada  buni  tushuntirib  bera  olmagan. 
Haqiqatan,  boshida  siqilishdan  avval  tumanlikning  hamma  elementlari  (qismlari) 
teng  huquqli  va  bir  xil  burchak  tezlikka  ega  bo’lgan  deb  olsak  Laplas    -  Kant 
gipotezasini tushuntirib bo’lmaydi.