Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti astrofizika kafedrasi

Ma’ruza -1. Kosmogoniya va kosmologiya,  asosiy muammolar 
Reja:  
1.  Kirish. Kosmogoniya va kosmologiya: asosiy muammolar 
2.  Hozirgi kosmologiyasining ko’zatuv asoslari.  
 
1.Kirish.  Kosmogoniya va kosmologiya: asosiy muammolar 
Koinot  obyektlarining  (sayyoralar,  yulduzlar  va  h.k.)  vujudga  kelishi  va 
evoltyusiyasi  muammolarini  Nyuton  mexanikasi  doirasida  o’rganadigan  fan 
kosmogoniya  deyiladi.  Kosmogoniya  muammolarining  hal  etilishi  ilmiy 
dunyoqarashimizni  bir  butun  rivojlantirish  uchun  juda  muhim  bo’lib,  u  nafaqat 
astronomlarni,  balki  boshqa  fan  olimlari  uchun  ham  qiziqarlidir.  Shu  bilan  birga, 
kosmogoniya  muammolari  astronomiyaning  ancha  murakkab  masalalari  qatoriga 
kiradi.  Darhaqiqat,  biz  hozir  ko’rib  kuzatayotganlarimiz  –  bu  shu  ondagi  koinot 
tasvirlaridir. Bu kuzatuv natijalari orqali biz obyektlar va ular sistemalarining shu 
vaqtdagi  holati  haqidagina  xulosa  qila  olamiz,  Lekin  ular  avval  qanday  holatda 
bo’lgan  va  kelajakda  nima  bo’ladi?  –  Mana  bu  masalalarni  hal  qilish  esa  albatta 
ancha  og’ir  masala  hisoblanadi.  Shunga  qaramasdan,  oxirgi  vaqtlarda  biz  osmon 
jismlarining  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishi  haqida  ko’pgina  xulosalarga  ega 
bo’ldik. 
Kosmogoniya  muammolarini  hal  qilishda  asosan  ikki  xil  yondoshishdan 
foydalaniladi.  Birinchi  yondoshish  bu  –  nazariy  yo’l  bo’lib,  bunda  fizikaning 
umumiy qonunlaridan kelib chiqqan holda osmon jismining shu kunda ega bo’lgan 
xususiyati  uchun  boshlang’ich  holat  aynan  qanday  bo’lganligi  va  qanday 
rivojlanish  bosqichini  o’taganligi  haqida  xulosa  qilinadi.  Ikkinchisi  bu  –  kuzatuv 
bo’lib,  bunda  turli  rivojlanish  bosqichida  bo’lgan  osmon  jismlari  xususiyatlari 
solishtirilib,  bu  rivojlanish  qanday  bosqichlar  ketma-ketligidan  iborat  ekanligi 
aniqlanadi. Bu usulni biz ko’p sonli obyektlarga, jumladan, yulduzlar va ularning 
to’dalari, gaz tumanliklari, galaktikalarga qo’llashimiz  mumkin. Lekin sayyoralar 
sistemasi  masalasida  esa  bu  ancha  murakkab,  chunki  biz  faqat  bita  shunday 
sistemani, ya’ni Quyosh sistemasini bilamiz. Shuning uchun, sayyoralar  sistemasi 
nazariy usulda o’rganiladi.  
 
Shuni  alohida  aytish  kerakki,  alohida  obyektlarni  o’rganish  bir  butun 
Koinotning  xususiyatlari  haqida  xulosa  chiqazishimiz  uchun  yetarli  emas. 
Koinotning  bir  butun  tuzilishi,  uning  fizik  tabiati  va  evolyusiyasi  masalasi  bilan 
astronomiyaning  aloxida  bo’limi  bo’lmish  –  kosmologiya  shug’ullanadi.  Hozirgi 
kunda  eng  zamonaviy  teleskoplar  bilan  kuzatish  mumkin  bo’lgan  chegaradagi 
koinotga  Metagalaktika  deyiladi.  Kosmologiyada,  hususan,  manna  shu 
Metagalaktikaning umumiy xususiyatlari o’rganiladi. Kosmologiya muammolarini 
hal  qilishda  umumiy  nisbiylik  nazariyalaridan  foydalaniladi.  Bundan  tashqari, 
kosmologiya  astronomiyaning  boshqa  bo’limlari  kabi  kuzatuv  ma’lumotlariga 
suyanadi. Ammo bu yerda yagona qiyinchilik shundan iboratki, butun  Koinotning 
xususiyatlari kuzatuv yordamida ishxol qilingan uning bo’laklari xususiyatlaridan 
tamomila  farq  qilishi  mumkin.  Biz  kosmologiya  bo’limida  xususan,  quyidagi 
muhim va qiziqarli muammolarni qaraymiz: 

---

 
58 
 
-  Nima  uchun  Koinotda  modda  aloxida-aloxida  bo’laklardan  iborat  gaz 
bulutlariga ajralgan, qaysiki ulardan oqibatda galaktikalar yuzaga kelgan? 
 
- Nima uchun bu galaktikalar o’zaro uzoqlashib ketyapti? 
 
-  Galaktikalar  yuzaga  kelishidan  avval  Koinotdagi  materiya  qanday 
ko’rinishda bo’lgan?