Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
74 
Mavzu 9  
 
Atrof–muhitning ifloslanishi va muhofazasi. Atrof–muhitning ifloslanish 
turlari. Fizikaviy ifloslanish. Radioaktiv nurlanishlar. 
 
Reja 
1. 
Atrof-muhitning ifloslanish turlari. 
2. 
Fizikaviy ifloslanish. 
3. 
Radioaktiv nurlanishlar. 
4. 
Biologik va kimyoviy ifloslanish. 
 
Tayanch so‘zlar: Angliya, Belgiya, avtomobil, chang, elektromagnit maydon, 
qon,  hujayra,  SN-848-70,  UYUCH  diapazoni,  30

300000  MGs,  nurlanish  oqimi 
kuchlanishi,  radioaktiv  nurlanishlar,  alfa  nurlari,  beta  nurlari,  gamma  nurlari, 
roentgen  nurlari,  nurlanishlarning  yutilgan  dozasi,  ekspozitsion  doza,  biologic 
ekvivalent, kremniy oksidi, silikat, ko‘mir, xlor, nitrat kislotasi, Fosgen, mikroblar, 
viruslar.  
 
Tashqi  muhitni  muhofaza  qilish  muammosi  bugungi  kunning  muammosi 
emas. Insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida bu muammolar har turli qirralari 
bilan  ko‘rinish  berib  kelgan.  M:  o‘rta  asr  boshlarida  jahonning  katta  shaharlarida 
isitish  uchun  va  boshqa  maqsadlar  uchun  tosh  ko‘mirdan  foydalana  boshlangan 
kezlarda bu shaharlarda tutunning ko‘payib ketishi natijasida odamlarning tutunga 
qarshi kurash e‘lon qilingani haqida ma‘lumotlar bor. 
O‘tgan asrning 30-yillarida jahon miqyosida po‘lat ishlab chiqarishga ehtiyoj 
ortganligi  munosabati  bilan  bunday  korxonalar  zich  joylashgan  Yevropa 
hududidagi  Angliya  va  Belgiya  davlatlaridagi  ba‘zi  bir  shaharlarda  tutunning 
ko‘payib  ketishi  aholi  o‘rtasida  kasallanish  ko‘payganligi  kuzatilgan.  Bunday 
noxush  voqealarni  metallurgiya  sanoati  rivojlangan  Rossiya  Federatsiyasining 
Magnitogorsk va Chelyabinsk shaharlarida hozirgi kunda ham kuzatish mumkin. 
50-chi  yillaridan  boshlab  avtomobilsozlikning  rivojlanishi  tufayli  avtomobil 
dvigatellarida  yonishdan  hosil  bo‘lgan  gaz  dunyo  miqyosida  eng  xavfli  ekologik 
muvozanatning  buzilishiga  olib  keladigan  omilga  aylanadi.  Dunyo  axborot 
agentliklarining  ma‘lumotlariga  qaraganda  planetamiz  hududidagi  katta 
shaharlarning  deyarli  hammasida  avtomobillar  chiqargan  gazlar  muammosi 
kundalang  turibdi.  Shuni  aytib  o‘tish  lozimki,  avtomobillarga  qarshi  kurash 
ochishning  imkoniyati  yo‘q.  Chunki  insoniyat  taraqqiyotini  avtomobillarsiz 
tasavvur qilish qiyin. 
Aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, atmosfera havosining bo‘lg‘anishiga qarshi 
kurash  murakkab  muammo  bo‘lib,  siyosiy,  ijtimoiy,  texnologik  va  iqtisodiy 
muammolarini o‘z ichiga oladi. 
Har  qanday  davlatning  rivojlanish  darajasini  unda  ishlab  chiqarilayotgan 
elektr  energiyasi  va  sanoat  koorxonalarida  ishlab  chiqarayotgan  mahsulotlarning 
sifati va dunyo bozoridagi raqobatbardorligini belgilaydi. Demak, har qanday davlat 
energetikani  rivojlantirishi  turgan  gap.  Bundan  shunday  xulosa  kelib  chiqadiki, 
atmosfera havosida turli xil gazlar, ya‘ni changlar miqdori oshib ketadi. Changlar 

---

 
75 
o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular asosan qattiq moddalarning zarrachalari 
hisoblanadi. Lekin ularning tarkibida kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo‘lgan 
zarralar  ham  anchagina  miqdorni  tashkil  etadi.  M:  energetika  sohasida  yoqilg‘i 
sifatida  ishlatilayotgan  moddalar  yongandan  keyin  hosil  bo‘ladigan  qoldiq 
maxsulot,  ya‘ni  ko‘l  xuddi  shunday  zarralar  qatorini  egallaydi.  Bunday 
changlarning  atmosferaga  chiqarib  yuborilgan  qismi  kattaligi  5  mkm  dan  kichik 
changlarni  tashkil  etganligi  sababli  va  ularning  solishtirma  og‘irligiga  tengligini 
hisobga  olsak,  bu  changlar  deyarli  yerga  qunmay  atmosfera  havosining  bir  qismi 
sifatida doim suzib yuradi. 
Ishlab  chiqarish  changining  ishchilar  salomatligiga  zararli  ta‘siri  ko‘p 
omillarga  bog‘liq  bo‘ladi.  Ularga  birinchi  navbatda  chang  zarralarining  fizik-
kimyoviy  xossalari,  kattaligi  va  shakli,  havodagi  changning  miqdori,  smena 
davomida  ta‘sir  etish  mudati  va  ishlash  davri,  muhit  va  mehnat  faoliyati  kabi 
boshqa omillarning bir vaqtda ta‘sir etishi kiradi. 
Chang ajralishi gigiyenik ta‘siridan tashqari yana boshqa salbiy ta‘siri bor: u 
texnologogik  jihozlarning  yemirilishini  tezlashtiradi,  qimmatbaho  materiallarni 
ishdan chiqarib iqtisodiy zarar yetkazadi.  
Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida yuqori chastotalarga ega bo‘lgan 
magnit  maydonlaridan  har  xil  texnika  ishlarida  keng  qo‘llanilmoqda.  Bunday 
vositalar  bilan  texnik  operatsiyalarni  bajarishning  qo‘layligi  ortiqcha  issiqlikning 
ajralmasligi  va  ortiqcha  uskunalarga  bo‘lgan  ehtiyojning  kamayishidir.  Bundan 
tashqari  bu  usul  ish  sharoitini  yaxshilash  va  ish  joylarida  havoning  tozaligini 
ta‘minlanganligi  sababli  sanitariya–gigiyena  tomonidan  birmuncha  qo‘layliklar 
tug‘diradi. 
Hozirgi vaqtda radio va elektron qurilmalarning keng ko‘lamda qo‘llanilishi, 
radiotelemetriya, 
radionavigatsiya 
va 
boshqa 
tebranishlarga 
asoslangan 
apparaturalarning  keng  ko‘lamda  qo‘llanilishi,  radioapparaturalar  bilan  ko‘pchilik 
ishchilarning  muloqotda  bo‘lishiga  olib  kelmoqda.  Shuning  uchun  ham 
elektromagnit  tebranish  to‘lqinlaridan  muhofazalanish  chora-tadbirlarini  amalga 
oshirish  taqozo  qilinmoqda.  Keyingi  vaqtlarda  elektromagnit  to‘lqinlari  inson 
organizmiga  xatarli  ta‘sir  ko‘rsatishi  aniqlandi.  Bu  ta‘sirning  xatarli  tomoni 
shundaki, inson bu nurlar ta‘sirlariga tushganligini sezmaydi. 
Elektromagnit  maydonlarning  inson  organizmiga  ta‘siri  elektr  va  magnit 
maydonlarning  kuchlanishi,  energiya  oqimining  intensivligi,  tebranish  chastotasi, 
nurlanishning inson organizmining ma‘lum yuzasida tuplanishi va inson tanasining 
ma‘lum xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. 
Elektromagnit maydonlarning inson organizmiga ta‘sir ko‘rsatishining asosiy 
sababi inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta‘sirida musbat va 
manfiy  qutblarga  bo‘lina  boshlaydi.  Qutblangan  molekulalar  elektromagnit 
maydoni tarqalayotgan yo‘nalishga qarab harakatlana boshlaydi.  
Qon, hujayra va xujayralar oralig‘idagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon 
ta‘siridan ionlashgan toklar hosil qiladi. O‘zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi 
xujayralarini  o‘zgaruvchan  dielektrik  qutblanish,  shuningdek  o‘tkazuvchi  toklar 
hosil  bo‘lishi  hisobiga  qizdiradi.  Issiqlik  effekti  elektromagnit  maydonlarining 
energiya  yutishi hisobiga bo‘ladi.  Maydonning  kuchlanishi qancha ko‘p  bo‘lsa  va 

---

 
76 
uning  ta‘sir  davri  davomli  bo‘lsa,  organizmga  ko‘rsatuvchi  ta‘siri  shuncha  ko‘p 
bo‘ladi.  
Respublikamizda  yo‘lga  qo‘yilgan  nurlanishning  ro‘xsat  etilgan  darajalari 
juda  ham  birlikni  tashkil  etadi.  Shuning  uchun  organizm  uzoq  vaqt  nurlanish 
ta‘sirida bo‘lgan taqdirda ham hech qanday o‘zgarish bo‘lmasligi mumkin. 
SN 848–70 bo‘yicha ko‘zda tutilgan «Yuqori, o‘ta yuqori va haddan tashqari 
yuqori  chastotadagi»  elektromagnit  maydonlari  manbalarida  ishlaganlar  uchun 
sanitar  norma  va  qoidalar  quyidagicha  ro‘hsat  etilgan  norma  va  chegaralarni 
belgilaydi:  ish  joylarida  elektromagnit  maydoni  radiochastota  kuchlanishi  elektr 
tarkibi  bo‘yicha  100  Gs–30  MGs  chastota  diapazonida  20  V/m,  30-300  MGs 
chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligi kerak. Magnit tarkibi bo‘yicha esa 100 
kGs’1,5  MGs  chastota  diapazonida  5  V/m  bo‘lishi  kerak.  UYUCH  diapazonida 
30’300 000  MGs  diapazonida  ish  kuni  davomida  ro‘hsat  etiladigan  maksimal 
nurlanish oqimi kuchlanishi 10 mk Vt/sm
2
, ish kunining 2 soatidan ortiq bo‘lmagan 
vaqtdagi  nurlanish  100  mk  Vt/sm
2
,  15–20  minutdan  oshmagan  vaqtdagi  nurlanish 
esa  1000  mk  Vt/sm
2
  dan  oshmasligi  kerak.  Bunda  albatta  muhofaza  kuzoynagi 
taqilishi kerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 10 mk Vt/sm
2
 dan 
oshmasligi lozim. 
UYUCH diapazonida kasbi nurlanish bilan bog‘lanmagan kishilar va doimiy 
yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mk Vt/sm
2
 dan oshmasligi kerak. 
Elektromagnit  nurlanishlaridan  muhofazalanishning  asosiy  usullaridan  biri–
ekranlash  usulidir.  Ekranni  to‘g‘ridan–to‘g‘ri  elektromagnit  to‘lqinlarini 
tarqatayotgan  manbaga  yoki  ish  joylariga  o‘rnatishdir.  Nur  qaytarish  elektronlari 
elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan materiallardan-alyuminiy, po‘lat, mis, latun kabi 
materiallardan yasaladi. 
Radioaktiv  nurlanishlar  ionlovchi  nurlanishlar  deb  ataladi,  chunki  bu  nurlar 
ta‘sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar hosil bo‘ladi. Bunday ionlovchi 
nurlanishlarga  rentgen  nurlari, radio  va  gamma  nurlari, alfa  va beta  nurlari  hamda 
neytron oqimlari kiradi. 
Alfa  nurlari  -  katta  ionlashtirish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  harakat  doirasi 
katta  bo‘lmagan  nurlar  hisoblanadi.  Harakat  doirasi  katta  bo‘lmaganligi  sababli 
inson  teri  qavatigagina  ta‘sir  qilib,  terini  yorib  kira  olmaydi,  shuning  uchun  ham 
uncha zararli emas. 
Beta  nurlari  -  radioaktiv  moddalarning  atom  yadrolari  tarqatadigan  elektron 
yoki  pozitron  oqimidir.  Bu  nurlarning  harakat  doirasi  ancha  keng  va  yorib  kirish 
xususiyatiga egadir. Shuning uchun havfli hisoblanadi. 
Gamma  nurlari  -  ionlash  qobiliyati  katta  bo‘lmasada  katta  yorib  kirish 
kuchiga ega bo‘lib, yadro reaksiyalari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga 
keladigan yuqori chastotali elektromagnit nurlaridir. 
Rentgen nurlari - moddalarni elektron oqimlari bilan bombardimon qilganda 
ajralib  chiqadigan  elektromagnit  nurlari  hisoblanadi.  Ularni  har  qanday 
elektrovakuum  qurilmalarida  hosil  qilish  mumkin.  Bu  nurlarning  ionlanish 
xususiyatlari oz bo‘lsada, yorib kirish xususiyati nihoyatda kattadir. 

---

 
77 
Radioaktiv  nurlanishlarning  ma‘lum  muhitdagi  ta‘sirini  aniq  belgilash 
maqsadida  «Nurlanishlarning  yutilgan  doza»si  tushunchasi  kiritiladi 
m
W
D

10
.  Bu 
yerda  W  –  nurlantirilgan  modda  tomonidan  yutilgan  ion  nurlarining  energiyasi, 
D,J,m 
–  nurlantirilgan  moddaning  og‘irligi,  kg.  Yutilgan  doza  birligi  sifatida  rad 
qabul qilingan, 1-rad 1kg og‘irlikdagi moddaning 0,01 J energiya  yutishiga to‘g‘ri 
keladi. 
Rentgen  va  gamma  nurlanishlarning  miqdoriy  tavsifi  sifatida  ekspozitsion 
doza  hisoblanadi. 
m
Q
D
e
/

,  bunda  Q–bir  xil  elektr  zaryadlariga  ega  bo‘lgan 
ionlarning yig‘indisi, K

; m–havoning og‘irligi, kg. 
Rentgen  va 

  -  nurlanishlarning  ekspozitsion  dozasi  birligi  sifatida  K

/kg 
qabul  qilingan.  Bu  shunday  birlikki,  u  nurlanish  bilan  to‘tashgan  1  kg  qo‘ruq 
atmosfera  havosida  1  K

  miqdoridagi  elektr  zaryadlarining  (+)  va  (–)  belgilari 
bo‘lgan ionlarini vujudga keltiradi. 
Rentgen  va 

-nurlanishlarning  sistemadan  tashqari  birligi  rentgen 
hisoblanadi. 
Har  xil  radioaktiv  nurlanish  tirik  organizmga  ta‘siri  ularning  ionlovchi  va 
kirib  boruvchi  xususiyatlariga  bog‘liq.  Har  xil  nurlar  bir  xil  dozada  yutilganda 
biologik  ta‘siri  bir-biridan  farq  qiladi.  Shuning  uchun  radiasiya  havfini  aniqlash 
maqsadida  doza  ekvivalenti  birligi  ber  kiritilgan,  1ber  har  qanday  ion 
nurlanishlarining biologik xujayralarida rentgen va 

-nurlanishlarining 1 radga teng 
keladigan  biologik  effektidir.D
ekv
=D
ion
/K,  bunda:  K–sifat  koeffisiyenti.  Bu 
koeffisiyent  ishlatilayotgan nurlanuvchi  modda  biologik  effektining birligi  sifatida 
qabul qilingan rentgen nurlanishlari effektining nisbati hisoblanadi. 
Radioaktiv moddalar inson organizmiga ta‘sir qilishi natijasida xavfli vaziyat 
vujudga  kelishi  mumkin.  Radioaktiv  moddalarning  eng  xavfli  tomoni  shundaki, 
uning ta‘siri inson organizmidagi sezish organlari tomonidan sezilmaydi.