Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Fanning rivojlanish tarixi.

Insoniyat rivojlanish davrining ilk bosqichlarida ekologiya shu davr kishilari o'rtasida muhim o'rin tutadi. Qadimgi odamlardan g'orlarda, qoyalarda qolgan turli rasmlarga qaraganda ekologiya juda ham qadimiy fan hisoblanadi. O'sha davrda yashagan har bir individuum-kishi ochlikdan, sovuq va issiqdan saqlanish uchun o'zini o'rab turgan muhitning holatidan xabardor bo'lib, o'simliklarning urug'ini, mevasini terish, hayvonlarni tutish bilan bir qatorda, unga xavf tug'diradigan dushmandlardan, tabiiy ofatlardan qochish, bekinish yo'llarini bilgan. Tabiat kuchini, uning qonunlarini o'rganib, shu qonunlarga moslashib muhit omillarining ta'siri xaqida insonlarda yillar va asrlar davomida ma'lumotlar to'plana borgan. Qadimgi yunon olimlari Gippokrat va Aristotellarning ilmiy asarlaridagi 500 ga yaqin o’simlik turi va hayvonlarning 454 turi haqidagi ma’lumot ekologik tabiatga ega bo’lgan. Masalan, Aristotel o’zining ilmiy asarlaridagi 500 dan ortiq hayvon turlarining, qushlarning, baliqlarning hayoti, tarqalishi, bir yerdan ikkinchi yerga ko’chishi haqida ma’lumot bergan. Galen va Teofrast ham turli jonivorlarning hayoti, tabiatga moslashishi to’g’risida qim-matli ma’lumotlar qoldirgan.

X—XII asrlarda O’rta Osiyoning ulug’ allomalari Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino o’zlarining tarixiy asarlarida yerning tuzilishi, suvning ko’payish va kamayishi, dorivor o’simlik va hayvonlarning yashash joylari, qiyofasi, ildizlari, rivojlanishining qaysi davrlarida foydali xislatlarning ko’p bo’lishi haqida ma’lumot berganlar. Abu Rayxon Beruniy (973— 1048) va Ibn Sino (980—1057) kabi buyuk allomalar o’zlarining tarixiy

asarlarida 700—800 xil o’simlik va hayvonlarning nomlarini, barg va gul shakllarini, butaning qiyofasini, o’sadigan joylarini, gullash davrini va qaysi kasalliklarga davo ekanligi haqida ma’lumot keltiradilar. XIV—XVII asrlarda Osiyoda, shu jumladan, O’rta Osiyoda ham tabobat ancha rivojlangan bo’lib, kasalliklarni davolashda asosan o’simliklar, hayvonlarning ichki a’zolari va boshqa qismlaridan foydalanishgan.

Z.M. Bobur (1483—1530) o’zining «Boburnoma» nomli tarixiy asarida O’rta Osiyo va Hindistonning turli o’simlik va hayvonla-ri, ularningo’sadigan vayashaydigan joyi, gullash, ko’payish davrlari, ularni bir va ikki uyliligi haqida ko’pgina ma’lumotlar keltirgan.

Yangi o’lkalarning ochilishi, bir mamlakatni ikkinchi mamlakat tomonidan bosib olinishi va bu yerlar tabiatining o’rganilishi natijasida o’simlik va hayvonlarning sistematikasi, morfologiyasi, ularni yashab turgan joyga moslashishi o’rganiladi. XIX- asrning boshlarida biogeografiya fanining paydo bo’lishi ekologik ma’lumotlar to’planishiga katta xissa qo’shdi. A.Gumbolt (1809) ishlarida turli iqlim sharoitlarida o’simliklarda turlicha yashash shakllari yuzaga kelishi ko’rsatib berildi. Shu davrdan boshlab iqlim omillarining hayvonlar tuzilishi va biologiyasiga ta’siriga bag’ishlangan maxsus ishlar paydo bo’ldi. Nemis olimi K.Glogerning iqlim ta’sirida qushlarning o’zgarishi, K.Bergmanning issiqonli hayvonlar tana o’lchami o’zgarishining geografik xususiyatlari xaqida kitoblari chop etildi. A.Dekandol o’zining “O’simliklar geografiyasi” kitobida (1855) tashqi muhit omillarining o’simliklarga ta’sirini tushuntirib berdi. Moskva Universiteti professori K.Rulye (1814-1858) zoologiyada yangi yo’nalishni, ya’ni hayvonlar hayot tarzini va ularning atrof muhit bilan munosabatlarini o’rganuvchi yo’nalishni rivojlantirish kerak degan fikrni ilgari surdi. Uning fikricha individ hayoti va jamoa hayotini farq qilish kerak. 1859-yilda Ch.Darvinning “Turlarning paydo bo’lishi” asari chop etildi.Bu asarda Darvin turning yashash muhiti bilan barcha qarama-qarshi munosabatlari, ya’ni yashash uchun kurash evolyutsiyaning asosiy harakatlantiruvchi kuchi ekanligini ko’rsatdi. Shu davrdan boshlab tirik organizmlarning ularni o’rab turgan tashqi muhit bilan hamda o’zaro munosabatlarini o’rganish ilmiy tadqiqotlarning alohida yo’nalishi ekanligi aniq bo’ldi. Bu yo’nalish ekologiya deb ataldi. 19-asrning 2-yarmida ekologik tadqiqotlarning asosiy qismi o’simlik va hayvonlarning hayot tarzi va unga iqlim omillari : harorat, Yorug’lik, namlik va boshqalarning ta’sirini o’rganishda iborat bo’ladi. 1870-yillarga kelib ekologiyada biotsenoz tushunchasi paydo bo’ldi. Bu tushunchani nemis gidrobiologi K.Mebius kiritdi. K.Mebius fikricha, biotsenoz-ma’lum tashqi muhit sharoitidagi organizmlar birlashmasidir. XX-asr boshlarida gidrobiologlar, botaniklar va zoologlarning ekologik maktablari shakllandi. 1910-yil Bryusselda botaniklarning III-kongressida ekologiya ikki yo’nalishga: individ ekologiyasi-autekologiya va jamoa ekologiyasi-sinekologiyaga ajratildi. Bu davrda ekologiyaga oid darsliklar chop etilib, Universitetlarda ekologiya o’qitish yo’lga qo’yildi. Ekologiya jamiyatlari hamda jurnallar tashkil qilindi. 1930-yillarida biotsenologiya faning nazariy asoslari biotsenozlarning chegarasi va tuzilmasi, chidamliligi hamda biotsenozlarda o’z-o’zini boshqarish tushunchalari ishlab

chiqildi.

Ekologiyada 1930-yillarda yangi yo’nalish-populyatsiyalar ekologiyasi shakllandi. Populyatsiyalar ekologiyasining asoschisi ingliz olimi Ch.Elton bo’ldi. Ch.Elton o’zining “Hayvonlar ekologiyasi” kitobida asosiy e’tiborni ayrim organizmdan populyatsiyaga qaratishni taklif qiladi. 1935-yilda ingliz olimi A.Tensli «ekosistema» tushunchasini, 1942-yilda esa V.N.Sukachev «biogeotsenoz» tushunchalarini fanga kiritdilar. Bu tushunchalarda organizmlar jamoasi bilan ularni o’rab turgan o’lik tabiatning birligi, ularni bir-biri bilan aloqasini ta’minlovchi qonuniyatlar- moddalarning davriy aylanishi va energiyaning o’zgarishi xaqidagi fikrlar o’z aksini topdi. Shu davrdan boshlab turli ekosistemalarning maxsuldorligini aniqlash bo’yicha tadqiqotlar olib borildi. Ekosistema tushunchasining rivojlanishi V.I.Vernadskiyning biosfera xaqidagi ta’limotini yangi pog’onaga ko’tardi. Butun biosfera global ekosistema tarzida namoyon bo’ldi.

Uning barqarorligi va funksiya qilishi ekologik qonuniyatlar asosida borishi aniq bo’lib qoldi. Biosferaga ekosistema tarzida yondoshish olimlarga butun planetamizning maxsuldorligini aniqlashga yordam berdi. 1964-yildan boshlab turli mamlakat olimlarining “xalqaro biologik dastur” bo’yicha ishlari yakunlari natijasida, tabiatdagi muvozanatning buzilishi holatlarini oldini olish insoniyatning asosiy va kechiktirib bo’lmaydigan vazifasi ekanligi ayon bo’ldi. Ishlab chiqarishning o’sishi, tabiiy resurslar ekspluatasiyasining kuchayishi tabiiy sistemalarning buzilishiga olib kelmoqda. Hozirgi davrda tabiatni muxofaza qilish va undan oqilona foydalanish muammosi insoniyat oldida turgan eng muhim muammoga aylandi. Bu muammolarni xal qilishda ekologiya nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Hozirgi taraqqiyot bosqichida ekologiyaning eng muhim vazifalaridan biri tabiat va jamiyat munosabatlarining eng oqilona shaklini aniqlab berishdan iborat. Ekologiya tarmoqlangan fanlar sistemasidan iborat. U umumiy ekologiyaga va xususiy ayrim guruhlar ekologiyasi: o’simliklar, mikroorganizmlar, sut emizuvchilar va h.o. lar ekologiyasiga ajratiladi. Bundan tashqari ekologiyaning quyidagi tarmoqlari mavjud: autekologiya, sinekologiya, fiziologik ekologiya, morfologik ekologiya, biokimyoviy ekologiya, geobotanika, gidroekologiya, matematik

ekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi va h.o.lar.
© TATU Samarqand filiali 2009