Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari

type frac=record 
           p:integer; 
           q:1..32767; 
         
end; 
Bu moduldan foydalanib, quyidagi masalalarni yeching. 
1. Oddiy kasrlardan iborat A  massiv berilgan. Hamma kasrlarni yig’indisini 
toping,  natijani  qisqarmaydigan  kasr  ko’rinishida  taqdim  qiling.  Barcha  kasrlarni 
o’rta  arifmetigini  hisoblang,  natijani  qisqarmaydigan  kasr  ko’rinishida  taqdim 
eting. 
2.  Oddiy  kasrlardan  iborat  A  massiv  berilgan.  Ularni  o’sish  tartibida 
saralang. 
 
 

---

 
147
Nazorat uchun savollar: 
1. Algoritm vazifasi  va  xossalarga keltiring. 
2. Algoritmning  turlari  tasvirlang. 
3. Aylana yoki ellips chizish uchun qaysi usul chaqiriladi va bu usulni 
chaqirish instruksiya ko’rinishini keltiring. 
4. BDE vazifalari  va u  bajaradigan ishlarni keltiring. 
5. Caption xossasi  va zifasini keltiring. 
6. CheckListBox komponentasi  vazifa keltiring. 
7. CheckListBox ning asosiy xossalarini aytib bering. 
8. Dastur va dasturlash  ta’riflang. 
9. Dasturchi tomonidan kiritiluvchi turlar nomini keltiring. 
10. DBE administrator utilitasi vazifasini tushuntirib bering 
11. DDL  bajaradigan vazifasini tasvirlang. 
12. Delphi dasturlash tilida  kengaytmali fayllar vazifalarini keltiring. 
13. Delphi MBni boshqarishda  ishlatiladigan  vositalarni ayting. 
14. Delphi oynasidagi  elementlarni tasvirlang. 
15. Delphi tizimida ishga tushiriladigan modul strukturasi  ko’rinishni. 
16. Delphi vizual komponentalar bibliotekasi (Visual Component Library -
VCL) tarkibiga kiruvchi  sinflarni ta’riflang  va ularga izoh keltiring. 
17. Delphida bir necha formada ish yuritish  tashkil qilishni keltiring. 
18. Delphida bosh menyu tashkil qilishni amalga oshirishni tasvirlang. 
19. Dinamik o’zgaruvchiga ta’rif bering. 
20. Dinamik o’zgaruvchilar  vazifalarini ayting. 
21. DML vazifasi  haqida ma’lumot bering. 
22. DQL vazifasi  haqida ma’lumot bering. 
23.  Ellips  yoki  aylana  sektorini  chizish  qo’llaniladigan  usul  va  uning  
umumiy ko’rinish keltiring. 
24. Funksiya proseduradan  farqlanadigan  vazifasini keltiring. 
25. Grafik obyekt yuzasiga matn chiqarish uchun qaysi usul qo’llaniladi va 
bu usulni chaqirish instruksiyasi ko’rinishini keltiring. 

---

 
148
26. Image komponentasini formada  qo’llanish jihatlarini keltiring. 
27. Inkapsulyasiya tushunchasiga izoh bering. 
28. Ko’p qatorli matn kiritishni amalga oshiruvchi komponentani ayting. 
29.  Ko’pburchak  chizish  uchun  qo’llaniladigan  usul  va  uning  umumiy 
korinishini keltiring. 
30. Ko’rsatkich o’zgaruvchisini ta’rif bering. 
31. Label, Edit, Memo matn komponentlari va Button tugmachasi vazifa-
larini aytib bering. 
32. ListBox va ComboBox komponentalari vazifasini tushuntiring. 
33. Ma’lumot faylga yozishda ishlatiladigan  funksiya va proseduralarni 
keltiring. 
34. Ma’lumotlar bazasiga ta’rif  bering. 
35.  Ma’lumotlar  bazasiga  so’rovlar    tashkil  qilish  
va bajarish  buyruqlarni keltiring. 
36. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi  vositasi  vazifasini keltiring.  
37. Ma’lumotlar bazasining maydon, yozuv va fayl elementlariga 
tushuntirish bering. 
38. Ma’lumotlar turlarini Delphi tilida umumiy holda  turlarga ajratishni 
ko’rsating. 
39. Ma’lumotlar va o’garuvchilar qiymatini ekranga chiqarish operatorini 
tushuntiring 
40. Ma’lumotlarni filtrlashning  usullarini  keltiring. 
41. Ma’lumotni izlashdagi  usullarni ko’rsating. 
42. Mantiqiy o’zgaruvchilar qanday qiymat qabul qiladi? 
43. Masalani EHM da yechish  bosqichlarni  keltiring. 
44. Maskalangan kiritish qatorini amalga oshiruvchi  komponentaga izoh 
bering.  
45. Massivlarni tavsiflanishni keltiring. 
46. Massivni tartiblashtirishni  usullarini ko’rsating. 
47. Matn shrifti  aniqlanadigan  xossalarni keltiring. 

---

 
149
48. Maydon vazifasi va uning  elementlarni ko’rsating. 
49. Maydon, usullar  va xossalar tushunchasiga izoh bering. 
50. Maydonga tavsif bering. 
51.  MB  bilan  ishlash  uchun  vizual  bo’lmagan 
komponentlar haqida ma’lumotlar bering. 
52.  MB  bilan  ishlash  uchun  vizual  komponentlar 
haqida ma’lumotlar bering. 
53. MB jadvali bilan ishlash uchun oddiy ilova yaratish  bajariladigan 
ketma-  ketlikni ko’rsating. 
54. MB jadvali strukturasi bajariladigan ketma-ketlikka izoh bering. 
55. MBni psevdonimi vazifasi va uni tuzish ketma ketligini aytib bering. 
56. Muloqot oynalarini yaratishni   amalga oshirishni keltiring. 
57. Multiplikasiya   vazifalari  ayting. 
58. O’zgarmas va o’zgaruvchilar dasturda  tavsiflanishini ko’rsating. 
59. O’zgaruvchilar qiymatini ekrandan kiritish operatorini tushuntiring. 
60. O’zgaruvchilarning  turlarini keltiring. 
61. Obyektga ta’rif  bering va unga misollar keltiring. 
62. OpenDialog, SaveDialog va FontDialog komponentalari  xossalari. 
63. Object Pascal tilida dastur  strukturasini ko’rsating. 
64. Polimorfizm prinsipi  imkoniyatini ko’rsating. 
65. Prosedura va funksiya  tavsiflanishiga izoh bering. 
66. Prosedura va funksiyalar dasturda ishlatiladigan  hollarni keltiring. 
67.  Algoritmik tillarga izoh bering.   
68. Maxsus proseduralar va funksiyalarga izoh bering. 
69.  MBBT turlarini ko’rsating. 
70.  Standart matematik fuksiyalarni ko’rsating. 
71. Qaysi komponenta sarlavhalar menyusini yaratishga imkon yaratadi? 
72. Siljitish yo’lchasini tashkil qiladigan  komponentani ko’rsating. 
73.   Faylga yozuv qo’shishni amalga  oshiradigan prosedurani keltiring.? 
74. Faylni ochib yozuvlarni ketma-ket o’qiydigan prosedurani keltiring.? 

---

 
150
75. RadioGroup guruhli tanlash tugmalariga tushintirish bering. 
76. Rekursiya vazifasi  va rekursiv funksiyaga  izoh bering. 
77. Rekursiyaga misollar keltiring 
78. Shape komponentasi vazifasini aytib bering. 
79. Sinfga ta’rif  bering va unga misollar keltiring. 
80. Soha o’lchovlari  aniqlanadigan  xossalarni keltiring. 
81. SQL  vazifalari  va uni yangi standartini aytib bering. 
82. StringGrid komponentasi vazifasi va asosiy xossalarini tushuntiring. 
83. Takrorlanishlar soni jihatidan While va Repeat – Util operatorlari  
farqlanishini keltiring. 
84. Tanlash operatorini tushuntiring 
85. Tayyor dastur  asosiy  o’tish etaplarini keltiring. 
86. Tizilmalashtirilmagan va tizilmalashtirilgan axbortlarga misollar toping 
va ularning farqini tushuntirib bering. 
87. To’g’ri chiziq  amalga oshirish usuli  va bu usulni chaqirish instruksiyasi 
ko’rinishini keltiring. 
88.  To’rtburchak  chizish  uchun  qo’llaniladigan    usulni    va    umumiy 
ko’rinish keltiring. 
89.  TSpeedButton  va  TBitBtn  tugmalari  vazifalari    va  ular  TButton 
tugmasidan farqlanishini ta’riflang. 
90. TTreeView va TListView komponentalariga tushintirish bering. 
91. Uskunalar panelini yaratishni amalga  oshiradigan komponentalar 
ta’riflang. 
92. With insturuksiyasi dastur tuzishda yaratadigan imkoniyatlarni ta’riflang. 
93. Yoyni chizish uchun qo’llaniladigan  usulni  va  uning umumiy 
ko’rinishni keltiring. 
94. Yozuv  turlarini ta’riflang. 
95. Yozuv qiymatini faylda saqlash uchun yozuv turidagi fayl e’lon 
qilinishini keltiring. 

---

 
151
Yakuniy nazorat uchun variantlar 
 
Variant № 1 
1. DELPHI tiziminig oynasi va uning elementlari haqida ma’lumot. 
2. GrupBox va ComboBox komponentalari vazrfalari, xossalari.  
3. Object Pascal programmalash  tilida shartsiz o’tish va tanlov operatorlari.  
4. Delphi da multimediali dasturlar yaratish. Animate komponentasi. 
5. MxM tartibli butun sonli A matrisa berilgan. Matrisani eng katta va eng kichik 
elementlari urinlarini almashtirish programmasini tuzing. 
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant № 2 
1. DELPHI loyihasining strukturasi, uning bo’limlari. 
2. Object Pascal programmalash tilidagi ma’lumotlar tiplari. Butun tip. 
3. Standart muloqot (ma’lumot kiritish) oynasi InputBox haqida ma’lumot bering. 
4. Delphi da multimediali dasturlar yaratish. MediaPlayer komponentasi. 
5. MxM tartibli haqiqiy sonlardan iborat A matrisa berilgan. Shu matrisa k -chi satr 
elementlarini o’sish tartibida joylashtirish programmasini tuzing. 
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant № 3 
1. Ko’p satrli chiqrish oynasi TMemo kompoyentasi, vazifasi va xossalari. 
2. Loyiha formasinig asosiy xossalari.  
3. Object Pascal programmalash tilida ma’lumotlar tiplari. Simvolli tip. 
4. Fayllar bilan ishlash uchun qismdasturlar. 
5. Natural son N berilgan. Shu N soning yozuvidan 3 ga karrali raqamlarini olib 
tashlab qolgan raqamlarni taribini buzmasdan qoldirish (masalan 59016503 
sonidan 50150 sonini hosil qilish) algoritm va programmasini tuzing. 
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant № 4 
1.Object Pascal programmalash tilida ma’lumotlar tiplari haqida ma’lumot. 
2. DELPHI dasturi strukturasi. Misol 
3.  Standart  muloqot  oynasini  yaratish  MessageDlg  funksiyasi  haqida  ma’lumot 
bering. 
4.  Parametli sikl operatori 
5. Butun sonlar massivi X berilgan. Shu massivdagi juft o’rinlarda turgan 
elementlarni o’smaydigan tartibda, toq o’rinlarda turgan elementlarni 
kamaymaydigan tartibda joylashtiring.  
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 

---

 
152
Variant № 5 
1. Object Pascal programmalash tilidagi shartli operator qisqa va to’liq formalari. 
2. Ob’yektga yo’naltirilgan vizual programmalashda sinflar va ob’yektlar 
tushunchasi. 
3. Standart muloqot oynasi yaratish ShowMessage prosedurasi haqida ma’lumot 
bering. 
4. Аlgоritm vа dаstur tushunchаsi 
5. n ta butun musbat va manfiy sonlar massivi X berilgan. Massivni quydagicha 
tartiblashtiring: Avval  massivdan bir martadan ko’p marotaba qatnashgan hamma 
musbat sonlarni chigarib tashlang. Keyin faqat manfiy sonlarni kamayish tartibida 
joylashtiring, Algoritm va programmasini tuzing 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant № 6 
1.  Object Pascal programmalash tilida parametrli (FOR-DO) sikl operatori.  
2.  Ob’ektga yo’naltirilgan vizual programmalashda ob’ekt tushunchasi. 
3.  Algoritm tushunchasi, uning xillari va tasvirlash usullari. 
4. StringGrid jаdvаl kоmpоnentаsi 
5. 3 ta nuqta: A(x1,y1), B(x2,y2), C(x3,y3) koordinatalari ixtiyoriy haqiqiy 
sonlardan iborat berilgan bulsin. Berilgan nuktalar buyicha uchburchak yasash 
mumkinmi?. Agar mumkin bulsa shu uchburchak tipini aniklash ( teng tomonli, 
teng yonli) dasturini tuzing. 
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant № 7 
1. Object Pascal tilida sharti oldin berilgan (WHILE-DO) sikl operatori. 
2. Inkapsulyasiya va Ob’ekt xossalari. 
3. Label, Edit, Memo matn komponentalari vazifalari va xossalari 
4. Ilоvаlаr uchun menyu yarаtish. MainMenu kоmpоnentаsi 
5.MxM tartibli butun sonli A matrisa berilgan. Shu matrisa bosh diagonali 
yuqrrisidagi elementlar orasidan eng kattasini aniqlash programmasini tuzing. 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant №8 
1. Object Pascal tilida sharti keyin berilgan (REPEAT-UNTIL) sikl operatori. 
Misol. 
2. DELPHI ning forma komponentalari va ularning asosiy xossalari. 
3. OYVP da polimorfizm prinsipi kanday imkoniyatlarni yaratib beradi. 
4. Ма’lumоtlаr bazasi hаqidа аsоsiy tushinchаlаr 
5. Ikkita tub sonlar "ekizak" deyiladi agarda ular orasidagi farq 2 ga teng bo’lsa. 
( masalan, 41 va 43 sonlar). [n,2n] kesmadagi hamma "ekizak" sonlarni jufligini 
aniqlash algoritm va programmasini tuzing. 
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 

---

 
153
Variant №9 
1. Object Pascal programmalash tilida massiv tushunchasi va uni tasvirlash. Misol. 
2. MainMenu va PopupMenu komponentalari haqida, vazrfalari ma’lumot bering. 
3. RadioGroup va RadioBotton komponentalar vazifasini misollarda tushuntirib 
bering. 
4. BDE administrator utilitаsi bilаn ishlаsh 
5. MxM tartibli butun sonli A matrisa berilgan. Shu matrisaning yordamchi 
diagonalidan pastda joylashgan elementlarni o’rtacha geometrik kiymatini 
xdsoblaydigan programma tuzilsin. 
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant №10 
1. Object Pascal programmalash tilida massiv tushunchasi va uni tasvirlash.Misol. 
2. Masalani EXM da yechish boskichlari va ularni taxlili.. 
3. Massivda berilgan elementni izlash algoritmlari. Oddiy solishtirish algoritmi. 
4. Ма’lumоtlаrni kiritish vа chiqаrish оperаtоrlаri 
5. MxM tartibli butun sonli A matrisa berilgan. Shu matrisaning bosh diagonalidan 
pastda joylashgan elementlardan min -ni aniqlash programmasini tuzing. 
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant №11 
1. Object Pascal da satrlar bilan ishlash funksiyalari (delete, length, pos, copy, 
concate, insert). 
2. DELPHI ning ma’lumot turlari va ularning taxlili. Misollar. 
3. Massivda berilgan elementni izlash algoritmlari. Binar algoritmi. 
4. Delphi tizimi оynаsi vа uning elementlаri 
5. ( m, n ) intervalda yotgan hamma tub sonlar kvadratlari yig’indisini topish 
programmasini tuzing. 
 
Kafedra mudiri                                   prof. Jumanov I.I. 
 
Variant №12 
1. Object Pascal da prosedura tushunchasi.Uni tasvirlash va foydalanish. Misol. 
2. DELPHI da asosiy formaning xodisalar taxlili. 
3. OYVP da maydon, usullar va xossalar tushunchasiga izox bering. 
4. Grаfik primitivlаrni chizish usullаri 
5. Ikkita xakikiy sonlarning kattasini