Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari

2.4. Topshiriqni bajarish tartibi 
 
O’qituvchi  ko’rsatmasi  bilan  quyida  keltirilgan  ro’yxatdan  masala  variantni 
tanlang.  Jadvalni  hisoblash  uchun  funksiyani  tanlashni  e’tiborga  oling.funksiyani 
alohida  modulga  joylashtiring.  Tanlagan  funksiyaga  murojaat  mos  funksiya  nomi 
kiruvchi parametr sifatida ishlatiladigan prosedura bo’lishi zarur. 
Individual  bajarish uchun topshiriqlar:  
1  dan  15  gacha  topshiriqlarda  Y(x)  funksiya  va  uning  S(x)  qatorga 
yoyilmasini h=(x
n
-x
k
)/10 qadam bilan x
n
 dan x
k
 gacha x o’zgarishi uchun qiymatlar 
jadvalini ekranga chiqaring. 
S(x)  va  Y(x)  (qiymatlarining)  x  ning  barcha  qiymatlari  oraliqda  yaqinligi  S(x) 
va Y(x) ni hisoblashning to’g’riligini ko’rsating. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
№ 
n
x  
k
x  
S(x) 
n 
Y(x) 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
 
1 
 
0.1 
 
1 
)!
1
2
(
)
1
(
...
!
3
1
2
3






n
x
x
x
n
n
 
 
16 
 
x
sin
 
 
2 
 
0.1 
 
1 
)!
2
(
...
!
2
1
2
2
n
x
x
n



 
 
10 
2
x
x
e
e


 

---

 
139
 
3 
 
0.1 
 
1 
n
x
n
n
x
!
4
cos
...
!
1
4
cos
1





 
 
12 
)
4
sin
cos(
4
cos


x
e
x
 
 
4 
 
0.1 
 
1 
)!
2
(
)
1
(
...
!
2
1
2
2
n
x
x
n
n




 
 
8 
 
x
cos  
 
5 
 
0.1 
 
1 
n
x
n
n
x
2
2
!
1
2
...
3
1




 
 
14 
2
)
2
1
(
2
x
e
x

 
 
6 
 
0.1 
 
 
1 
)!
1
2
(
...
!
3
1
2
3





n
x
x
x
n
 
 
8 
2
x
x
e
e


 
 
7 
 
0.1 
 
1 
1
4
)
1
(
...
15
3
2
1
2
1
5
3







n
x
x
x
n
n
 
 
12 
2
2
1
2
x
arctgx
x


 
 
8 
 
0.1 
 
1 
!
)
2
(
...
!
1
2
1
n
x
x
n



 
 
10 
 
x
e
2
 
 
9 
 
0.1 
 
1 
n
x
n
n
x










2
!
1
...
2
2
1
2
 
 
14 
2
2
1
2
4
x
e
x
x








 
 
10 
 
0.1 
 
0.5 
1
2
)
1
(
...
3
1
2
3






n
x
x
x
n
n
 
 
15 
 
arctgx
 
 
11 
 
0.1 
 
1 
n
n
x
n
n
x
2
2
2
)!
2
(
1
2
)
1
(
..
2
3
1





 
 
10 
x
x
x
x
sin
2
cos
2
1
2








 
 
12 
 
0.1 
 
 
1 
)!
2
(
)
2
(
)
1
(
...
24
)
2
(
2
)
2
(
2
4
2
n
x
x
x
n
n





 
 
8 
 
)
1
(cos
2
2

x
 
 
13 
 
-2 
 
-0.1 
n
x
x
x
n
n
2
4
2
)
1
(
)
1
(
...
2
)
1
(
)
1
(








 
 
16 
2
2
2
1
ln
x
x 

 
 
14 
 
0.2 
 
0.8 
n
x
n
n
x
x
)!
1
2
(
...
!
5
4
!
3
2
2




 
 
12 








x
ch
x
sh
x
x 1
4
1
 
 
15 
 
0.1 
 
0.8 
)
1
2
(
2
)
1
(
...
12
2
2
1
4
2






n
n
x
x
x
n
n
 
 
18 
 
2
1
ln
x
xarctgx


 
 
 

---

 
140
 
16. n-butun nomanfiy son o’nli yozuvidagi k-raqamlar sonini hisoblang. 
 
17.  n  ta  haqiqiy  son  berilgan.  Ularning  maksimali  va  minimali  orasidagi 
ayirmasini hisoblang. 
 
18.  Orqasidan  0  keladigan  butun  bo’lmagan  turli  xil  natural  sonlar  ketma-
ketligi berilgan. Ularning eng kichigini tartib raqamini aniqlang. 
 
19. n>0 butun son orasida hyech bo’lmaganda bitta manfiy son bo’lgan n ta 
haqiqiy  sonlar  ketma-ketligi  berilgan.  Bu  manfiy  sonlar  orasida  eng  kattasi 
qiymatini toping. 
 
20.  n  ta  haqiqiy  son  berilgan  ular  o’suvchi  ketma-ketlik  hosil  qilish  yoki 
qilmasligini aniqlang. 
 
21.  Raqamlar  yig’indisi  n  ga  teng  (1<=n<=27)  bo’lgan  uch  xonali  natural 
sonlar soni – k ni aniqlang. Bo’lish amallari (/, div i mod) dan foydalanmang. 
 
22.  Ekranga  o’nli  yozuvni  bir  xil  raqam  bo’lmagan  (bo’lish  amaldan 
foydalanmasdan) barcha uch xonali sonlarni o’sish tartibida chiqaring. 
 
23.  t  o’zgaruvchiga  natural  sonli  uchta  to’liq  kvadrat  yig’indi  shaklida 
ifodalash mumkinligiga qarab 1 yoki 0 qiymat bering. 
 
24. n natural son berilgan. n
2 
son yozuviga 3 raqamini kirishini aniqlang. 
 
25. n natural son berilgan. Uning raqamlar yig’indisini hisoblang. 
 
26.  Butun  n>0  son  va  undan  keyin  n  ta  haqiqiy  son  berilgan.  Ular  orasida 
nechta manfiy bo’lishini aniqlang.  
 
27.  n  natural  son  berilgan.  N  sonning  birinchi  va  oxirgi  raqamlari  o’rnini 
almashtiring. 
 
28.  n  natural  son  berilgan.  N  sonining  raqamlar  joylashish  tartibini 
teskarisiga almashtiring. 
Nazorat savollari 
1. Prosedura va funksiya programmaning qanday obyekti hisoblanadi? 
2. Prosedurani yozish strukturasini tushuntiring; 
3. Parametrsiz proseduraning kamchiligi va yutuqlarini sanab bering; 
4. Parametr-qiymat va parametr-o’zgaruvchining vazifalarini tushuntiring; 
5. Formal va faktik parametrlarning ma’nolarini tushuntiring; 

---

 
141
6. Proseduraga qanday murojaat qilinadi? 
7. Prosedurani e’lon qilish deganda nimani tushunasiz? 
8. Foydalanuvchi modullari. Asosiy kismlari. Ularning tuzilishi. 
9.  Foydalanuvchi modullaridan foydalanish.  
 
Asosiy adabiyotlar ro’yxati 
 
1.Власов К.Н.и др. Элементы информатики. М.: Наука, 1988, 320 с. 
2.  Вирт  Н.  Алгоритмы+структура  данных=программы.  Москва.:  мир,  1985, 
406 с. 
3.  Поляков  Д.Б.,  Круглов  И.Ю.  Программирование  в  среде  Турбо  Паскаль 
(версия 5.5) М.:МАИ.1992, 576 с. 
4. Перминов О.Н. и др. Программирование на языке Паскаль. М.: 1988, 224 с. 
5.  Федоров  А.,  Рогаткин  Дм.    Borland  Pascal  в  среде  Windows.  –  Киев: 
"Диалектика", 1993. – 656 с. 
6.  Кулътин  Н.Б.    Программирование  в  Турбо  Паскаль  7.0  и  Delphi  –  СПб.: 
БЌВ, 1998. – 240 с. 
 
Qo’shimcha adabiyotlar 
1.  Abdullaev  A.N.,  Axatov  A.R.  DELPHI  muhitida  dasturlash.  «Amaliy 
matematika  va  informatika»  yo`nalishida  ta`lim  olayotgan  talabalar  uchun 
laboratoriya ishlari majmuasi.  Samarqand: SamDU nashri, 2007. 64 bet. 
2. Зуев Е.А. Язык прорграммирования Турбо Паскаль 6.0, 7.0-М.: Радиосвязь, 
1993 г. 
 
 
 
 
 
 

---

 
142
MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQLAR 
 
1.  Sakkizta  elementdan  iborat  massivni  quyidagi  qiymatlar  bilan  to’ldiring: 
massivning  birinchi  elementi  37  ga  teng,  ikkinchisi  –  0,  uchinchisi  –  50, 
to’rtinchisi  –  46,  beshinchisi  –  34,  oltinchisi  –  46,  yettinchisi  –  0,  sakkizinchisi  – 
13. 
2.  a{a
1
,  a
2
,  …  a
n
}  haqiqiy  qiymatli  vektor  berilgan.  Uning  hamma  manfiy 
qiymatlarini kvadratlari bilan almashtiring. 
3.  a{a
1
,  a
2
,  …  a
n
}  haqiqiy  qiymatli  vektor  berilgan.  Shu  vektor 
elementlaridan (c,d) oraliqda yetgan elementlar yig’indisi va miqdorini toping. 
4.  a{a
1
,  a
2
,  …  a
n
}  haqiqiy  qiymatli  vektor  va  X  haqiqiy  qiymatli  son 
berilgan. Vektor elementlaridan nechtasi shu songa teng bo’lishini aniqlang. 
5.  a{a
1
,  a
2
,  …  a
n
}  haqiqiy  qiymatli  vektor  berilgan.  Shu  vektorning  musbat 
elementlarini 0,5 ga kamaytirib boring. 
6.  a{a
1
,  a
2
,  …  a
n
}  haqiqiy  qiymatli  vektor  berilgan.  Shu  vektorda  nechta 
musbat, nechta manfiy son va nechta nol borligini aniqlang. 
7. Klaviaturadan satrlar bo’yicha ikki o’lchovli massivni kirituvchi va uning 
ustunlar bo’yicha yig’indisini topuvchi dasturni yozing. 
8.  Klaviaturadan  kiritilgan  kvadrat  matrisa  «afsunkor»  (magik)  kvadrat 
ekanligini tekshiring. «Afsunkor» kvadrat deb, har bir satr, har bir ustun va har bir 
diagonal  bo’yicha  yig’indisi  bir  xil  songa  teng  matrisaga  aytiladi  (quyidagiga 
qarang). 
 
2 
9 
4 
 
13  8 
12  1 
7 
5 
3 
2 
11  7 
14 
6 
1 
8 
3 
10  6 
15 
 
 
 
16  5 
9 
4 
9. Massivda klaviaturadan kiritilgan son bor-yo’qligini tekshiruvchi dasturni 
yozing. Ishlash vaqtida massiv kiritilishi kerak. 

---

 
143
10. MxM tartibli butun sonli A matrisa berilgan. Matrisani eng katta va eng 
kichik elementlari o’rinlarini almashtirish programmasini tuzing. 
11. MxM tartibli butun sonli A matrisa berilgan. Shu matrisa bosh diagonali 
yuqorisidagi elementlar orasidan eng kattasini aniklash programmasini tuzing. 
12. MxM tartibli butun sonli A matrisa berilgan. Shu matrisaning yordamchi 
diagonalida  joylashgan  elementlarni  bosh  diagonalda  joylashgan  elementlar  bilan 
almashtirish programmasini tuzing. 
13.  MxN  tartibli  haqiqiy  sonlardan  iborat  A  matrisa  berilgan.  Shu 
matrisaning har bir satridagi maksimal elementni aniqlaydigan programma tuzilsin. 
14.  Kvadrat  (6x6)  o’lchovli  butun  musbat  matrisa  berilgan  bo’lsin.  Shu 
matrisaning  bosh  diagonal  yuqorisida  yotgan  hamma  juft  yelemenlar  o’rtacha 
arifmetik qiymati va asosiy diagonalni past qismida yotgan hamma toq elementlar 
o’rtacha geometrik qiymatini hisoblash programmasini tuzing. 
15. MxM tartibli haqiqiy sonlardan iborat A matrisa berilgan. Shu matrisa k-
chi satr elementlarini o’sish tartibida joylashtirish programmasini tuzing. 
16. MxM tartibli butun sonli A matrisa berilgan. Shu matrisaning yordamchi 
diagonalidan  pastda  joylashgan  elementlarni  o’rtacha  geometrik  qiymatini 
hisoblaydigan programma tuzilsin. 
17. Matnli fayl mavjud. Unda “t” harfi bilan boshlanuvchi satr mavjudligini 
aniqlang. Agar bor bo’lsa, u holda bunday satrning tartib nomerini aniqlang. 
18.  N  ta  haqiqiy  sonlar  ketma-ketligini 
faylga 
yozing. 
Fayl 
komponentalarining kupaytmasini hisoblang va ekranga chiqaring. 
19. Tasodifiy sonlar generatori yordamida hosil qilingan natural sonlar bilan 
f
 faylni to’ldiring. Komponentalari orasidan toq sonlar kvadratlari sonini toping. 
20. Elementlari alohida so’z hisoblanuvchi tiplashgan fayl berilgan. “t” harfi 
bilan boshlanuvchi hamma so’zlarni chop qiling. Bunda ikki variantni qarang: 
a) ma’lumki, mavjud faylga 30 ta so’z yozilgan; 
b) mavjud fayl o’lchami ma’lum emas. 
21.  Elementlari  sonli  bo’lgan  mavjud  tiplashgan  faylni  berilgan  son  bilan 
almashtiring (yangi qiymat klaviaturadan kiritiladi): 

---

 
144
a) birinchi elementni; 
b) beshinchi elementni; 
v) k-nchi elementni; 
g) oxirgi elementni. 
22.  Elementlari  alohida  so’zlar  bo’lgan  mavjud  tiplashgan  faylni  berilgan 
qiymat bilan almashtiring (yangi so’z klaviaturadan kiritiladi): 
a) birinchi elementni; 
b) uchinchi elementni; 
v) s-nchi elementni; 
g) oxirgi elementni. 
23.  Tiplashgan  fayl  elementlari  alohida  so’zlar  hisoblanadi.  Uning  barcha 
elementlarini boshqa so’zlar bilan almashtring. Bunda ikkita variantni qarang: 
a) ma’lumki, mavjud faylga 12 ta so’z yozilgan; 
b) mavjud fayl hajmi ma’lum emas. 
24.  Sonli  tiplashgan  fayl  mavjud.  Uning  tartib  nomeri  3  ga  karrali  bo’lgan 
hamma  elementlarini  almashtiring.  Yangi  qiymat  klaviaturadan  kiritiladi.  Bunda 
ikkita variantni qarang: 
a) ma’lumki, mavjud faylga 20 ta son yozilgan; 
b) mavjud fayl hajmi ma’lum emas. 
25. Butun sonli tiplashgan fayl mavjud. Uning hamma juft elementlarini nol 
bilan almashtiring. Bunda ikkita variantni qarang: 
a) ma’lumki, mavjud faylga 13 ta son yozilgan; 
b) mavjud fayl hajmi ma’lum emas. 
26. Elementlari alohida so’zlardan  iborat tiplashgan  fayl  mavjud.  Agar so’z  
“k” harfi bilan boshlansa, uni “K” harfi bilan almashtiring.  
27.  Sonli  tiplashgan  fayl  mavjud.  Toping  (hamma  holatlarda  fayl  hajmi 
ma’lum emas): 
a) faylning birinchi va ikkinchi sonlar yig’indisini; 
b) faylning k–nchi va q–nchi sonlari yig’indisi; 
v) faylning birinchi va oxirgi sonlari kupaytmasini; 

---

 
145
g) faylning hamma sonlarining yig’indisini; 
d) fayldagi sonlar mig’dorini; 
e) a sonidan oshib ketmaydigan fayldagi sonlar mig’dorini; 
j) faylning musbat sonlarining o’rta arifmetigini; 
i) mavjud fayldagi maksimal sonni; 
k)  fayldagi  minimal  sonning  tartib  nomeri  (agar  bunday  fayllar  bir  nechta 
bo’lsa, ularning birinchisini nomerini toping). 
28.  Elementlari  alohida  so’zlardan  iborat  tiplashgan  fayl  mavjud.  Toping 
(hamma holatlarda fayl hajmi ma’lum emas): 
a) “m” harfi bilan boshlanuvchi so’zlar sonini; 
b) “l” harfi bilan boshlanuvchi barcha so’zlar va ularning birinchisini tartib 
nomerini chop qiling; 
v) tartib nomeri juft bo’lgan so’zlar va ulardan so’z tuzing; 
g) eng uzun so’zni; 
d) eng qisqa so’zni. 
29.  Butun  sonli  tiplashgan  fayl  mavjud.  Undan  birinchi  noldan  keyin 
yozilgan  sonni  o’chiring  (faylda  nol  mavjud  deb  qabul  qilinsin).  Natija  boshqa 
faylga yozilsin. 
30.  Kompleks  sonlar  ustida  quyidagi  amallarni  hisoblash  uchun  qism 
dasturlar to’plamini modul ko’rinishida tavsiflang: 
 
qo’shish; 
 
ayirish; 
 
kupaytirish; 
 
bo’lish; 
 
kompleks son modulini hisoblash; 
 
kompleks soni n-darajaga ko’tarish (n - natural). 
Kompleks sonlar quyidagi ko’rinishda bo’ladi: