Alisher Navoiy (1441-1501)

Alisher Navoiy (1441-1501)

XV asr jahon ma’naviyatining buyuk siymosi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy hijriy 844 yil ramazon oyining 17-kuni (1441 yil 9 fevral)da Hirotda tug‘ilgan. otasi G’iyosiddin Muhammad o‘g‘lining tarbiyasiga jiddiy e’tibor berdi. Alisherning she’riyatdagi ilk ustozi tog‘asi Mir Sayyid Kobuliy va Muhammad Ali G’aribiylardir. 1447 yilda Shohrux vafot etgach, Temuriy shahzodalar o‘rtasida toj-taxt dardi xuruj qilib, yurtda taloto‘p boshlandi va shoir oilsi vatanni tark etdi. Abulqosim Bobur 1452 yilda Hirot taxtiga o‘tirgach, Alisherning otasini Sabzavorga hokim etib tayinladi. 1466—1468 yillar Alisherning umri asosan Samarqandda kechdi.

1469 yilda Sulton Husayn iltimosiga ko‘ra Alisher Navoiy Samarqanddan Hirotga qaytadi va Husayn Boyqaro uni myhrdor, 1472-yildan vazir qilib tayinlaydi. Hirot bu davrda nihoyatda ko‘rkamlashdi, xalq turmushi yaxshilandi, she’riyat, nafis san’atlari rivoj oldi. Talabalar uchun «Ixlosiya» madrasasi, darveshlar uchun «Xalosiya» xonaqohi, bemorlar uchun «Shifoiya» shifoxonasi, masjidi Jome’ yoniga qorixona («Dor ul huffoz») qurildi. Ulug‘ amirning kutubxonasida 70 dan ortiq xattot va musavvirlar qo‘lyozmalarni oqqa ko‘chirish, ularni badiiy bezash bilan band edilar. Hirotda yana «Nizomiya», Marvda «Xusraviya» va boshqa madrasalar bino etildi. 1483 yildan Alisher Navoiy o‘zining buyuk «Xamsa» asarini yozishga kirishdi va uni uch yilda tugalladi. Besh dostonni o‘z ichiga olgan bu ulkan badiiy qomus 50 ming misradan oshiq bo‘lib, Navoiyning barcha she’riy merosini deyarli yarmini tashkil qiladi.

1487 yili qishda Navoiy Astrobod hokimi etib tayinlandi.Bu orada birin-ketin Navoiyning eng yaqin ustoz va musohiblari hayotdan ko‘z yumdilar. 1488 yili Sayid Hasan Ardasher, 1492 yili Abdurahmon Jomiy, 1493 yili Pahlavon Muhammad vafot etdi. Na­voiy ustozlari xotirasiga «Holoti Sayid Hasan Ardasher», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Xamsat ul-mutahayyirin» («Besh hayrat») asarlarini shu yillar ichida yozib tugalladi.

1500 yillarga kelib shoirning hayot sharoiti qiyinlashib, sog‘ligi zaiflashib qolsa-da, ijoddan to‘xtamadi. 1501 yilning boshida Navoiy kasallikdan vafot etdi. Butun Hirot xalqi o‘zining buyuk shoiri bilan xayrlashishga chiqdi va 7 kun davomida motam tutdi.

 ASARLARI:

«Arba'in» «Badoyi' ul-bidoya» 1472-1481 yillar orasida

«Fusuli arbaa» [forscha] «Hiloliya» 1469

«Holoti Pahlavon Muhammad»1488-1493 yillar orasida

«Holoti Sayyid Hasan Ardasher»1488-1493 yillar orasida

«Lison ut-tayr» 1498 «Mahbub ul-qulub» 1500 «Majolis un-nafois»1490-93 yillar orasida «Mezonul-avzon» 1492 «Muhokamat ul-lug'atayn» 1499 «Munojot» «Munshaot»

«Mufradot» (forscha) «Nasoimul muhabbat»1490-93 yillar orasida «Navodir un-nihoya» «Nazmul javohir» «Qaro ko'zum» (g'azallar) «Risolai tiyr andoxtan» «Siroj-ul muslimin» «Tarixi anbiyo va hukamo» «Tarixi muluki ajam» «Vaqfiya» 1481 «Xamsa»1483-1486:

«Hayratul-abror» 1483

«Farhod va Shirin» 1484 «Layli va Majnun» 1484 «Sab'ai sayyor»1484 «Saddi Iskandariy» 1485

«Sittayi zaruriya»[forscha] «Xamsatul mutahayyirin» 1488-1493 yillar orasida

«Xazoinul ma'oniy» 1492:

«Badoyi' ul-vasat» «Favoid ul-kibar» «G'aroyib us-sig'ar» «Navodir ush-shabob»

«Zubdat ut-tavorix»