Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университети

Кафедра мудири: проф. И.М.Саидов.
М.п.


O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi


Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti


.
Assistyent Abriyev H.
« Fan va texnika tarixi»


SamDUning tarix fakulteti 1 kurs studentlari uchun


Ma’ruza matnlari

SAMARQAND – 2013


MUQADDIMA

Xalqimizning asriy orzu-umidlari ushalib, O’zbekiston mustaqillikka erishdi. «Diyorimiz kishilari qadim zamonlardan, - deb yozadi O’zbekiston Respublikasi Prezidyenti I.A.Karimov, - o’zlariga ma’lum bo’lgan insoniyat bilan hamfikr bo’lib keldilar, yaqindan aloqa bog’lab yashadilar. Bunga ko’pdan-ko’p misollar bor. Osiyoning qa’ridan Yaqin Sharqqa, Ovrupaga va Afrikaga olib boradigan Buyuk Ipak yo’li. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va mutaffakirlar, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Xiva singari davlatlar va shaharlar yaratuvchilari bo’lmish ulug’ ajdodlarimizning ijodiyoti o’zining ulug’vorligi, go’zalligi bilan hozirgacha hammani lol qoldirmoqda».¹ Mustaqillik sharofati bilan bobolarimiz qoldirgan boy madaniy ma’naviy merosini o’rganish uchun oldimizda keng yo’llar ochildi. Bizga nasib etgan istiqlol poydevorini mustahkamlash uchun shart-sharoitlar yetarli, tanlangan yo’limizdan orqaga qaytmay, faqat oldinga intilmoqdamiz. Prezidyent I.A.Karimov uqtirganidek: «Oldimizda turgan eng muhim masala – bu milliy istiqlol mafkurasini yaratish va uni hayotimizga tatbiq etishdir».²

Binobarin, biz tarixchi olimlar oldida turgan asosiy vazifa – O’zbekistoning buyuk tarixini ajdod-avlodlarimizning tarixini ilmiy xolisona yaratishdir. Bunda olimlarimizga to’g’ri ravon yo’llar ochib berildi. Prezidyent I.A.Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvida tarixning millat va mamalakat taqdiridagi o’rni, vazifasiga tamomila yangicha nazar bilan qaraldi va yangicha yondoshuv zarurligini uqtirdi. Uchrashuvda tilga olingan masalalar O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda e’lon qilingan «O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risida», deb qabul qilingan qarorida o’z ifodasini topdi. Bu tarixiy qarorda o’zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixini ilmiy asosda xolisona o’rganish, tadqiqotlar zamonaviy talablarga javob beradigan yetuk, salohiyatli kuchli tarixchilar maktabi yaratish vazifalari belgilab berildi. Tarix asosida yosh avlodni mustaqillik, erkinlik, o’z-o’zini anglash ruhida tarbiyalash, ota-bobolarimiz merosini to’g’ri, xolisona o’rganish uchun katta ishlar amalga oshirmoq lozimdir. Asrlar davomida xalq, millat madaniyati, ma’naviyati oyoq osti qilindi, eski tuzumdan qolgan hamma asoratlarni yo’qotish zarurdir. «Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirimiz zarur»,³ – deydi I.A.Karimov. Shuning uchun ham O’zbekistonning haqqoniy tarixini yaratish uchun juda boy, xilma-xil hujjatlarni, turli davrlarda yashagan kishilarning esdaliklarni, arxiv va statistik matyeriallarni sinchkovlik bilan o’rganish, tahlil-tadqiq etish talab qilinadi.
Fan tarixi manbashunosligi Oliy o’quv yurtlarining yangi o’quv rejasiga kiritilgan muhim fanlardan biridir. Tarix bo’yicha mutaxassis bo’lib chiquvchi har bir talaba bu fanni bilishi kerak. hukumatimiz tomonidan chiqarilgan bir qator qarorlarda o’quv yurtlarida xalqimiz tarixini jonli ravishda muhim tarixiy voqealar va faktlar asosida xronologik tartibda o’rganish talab qilinadi. Bu talabni bajarish uchun tarix o’qituvchisi albatta manbalardan xabardor bo’lishi lozim. Chunki tarixiy voqealar va faktlar haqidagi manbalar bizgacha bevosita axborot beradi. Demak, tarixiy manbalarni o’rganmasdan turib, bo’lib o’tgan tarixiy voqealar to’g’risida tegishli bilimga ega bo’lish mumkin emas. Faqat manbalar bilan tanishgan, uning ahamiyatini aniqlagan, uning hajmi va mundarijasini bilgan holda tarix qaysi hujjatlar asosida yozilganligi haqida tushunchaga ega bo’lish mumkin.
Kishilik jamiyatining tarixi to’g’risida ma’lumot beruvchi har qanday yodgorlik tarixiy manba hisoblanadi. Tarixiy manbalarga qo’lyozmalar, nashr qilingan kitoblar, qadimiy urf-odatlar, nutq elementlari, boshqacha qilib aytganda, tarixiy hayotning hammasi kiradi.
Tarixiy manbalar beshta asosiy shaklga ega bo’lishi mumkin: 1) Ashyoviy manbalar; 2) Etnografik manbalar; 3) Lingvistik manbalar; 4) Og’zaki manbalar; 5) Yozma manbalar. Fan va texnikaning rivojlanishi bilan manbalarning yangi shakllari kelib chiqadi. Masalan: fotografiya, kinofilmlar, ovozni yozib olish kabi shakllari. Ashyoviy manbalar orasida arxeologik yodgorliklar alohida ahamiyatga egadir. Ularni o’rganish va tekshirish katta natijalarga olib kelishi va tarixchi uchun yangi materiallar berishi mumkin.
Yozuvlar vujudga kelgunga qadar epik asarlar (epos – gryekcha so’z bo’lib, doston, rivoyat, afsona asarlarini anglatadi) tarixni o’rganish uchun yagona manba edi. Yozuvlar ixtiro qilingundan so’ng esa toshlar yoki binolardagi bitiklar va yilnomalar – eng qadimgi yozma tarix manbalari hisoblanadi. O’sha davrdagi voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar keyinchalik xattotlar, shoirlar tomonidan qayta-qayta ko’chirilgan yoki og’izdan-og’izga ko’chib, bizgacha yetib kelgan manbalar qadimiy manbalar hisoblanadi.
Xullas, hozirga vaqtda talaba yoshlarning fan asoslarini puxta egallab olishi ko’p jihatdan o’qitish va o’quv-tarbiya ishlarining qay tarzda tashkil etilishi, shuningdyek, darsliklar hamda o’quv qo’llanmalarining yetarli bo’lishi, ayniqsa, ularning mukammalligi va umumiy saviyasiga ham bog’liqdir. Bu muhim masala Oliy Ta’lim Vazirligining e’tiborini jalb qilishi lozim.