Alisher Na oiy hayoti a faoliyati

Adabiyot

• 
  O.Sharafiddino . Alisher Na oiy. Kitobda: Tanlangan asarlar.–T.: Fan,1978:
  
• 
  Ya. Gʻulomo . Alisher Na oiyning da rini oʻrganish haqida. Kitobda: „Ulugʻ oʻzbek shoiri“. –T.:1948;
  
• 
  Bertels E.E. Na oiy. Opit t orcheskoy biografii. –M,L.: 1948;
  
• 
  Oybek. Na oiyning tarjimayi holi. Kitobda: „Na oiy gulshani“. –T.:1967;
  
• 
  S.Gʻanie a. Alisher Na oiy. –T.:1968;
  
• 
  .Abdullae . Na oiy Samarqandda. –T.: 1968;
  
• 
  Izzat Sulton. Na oiyning qalb daftari. –T.: Gʻ. Gʻulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1969;
  
• 
  . Zohido . Ulugʻ shoir ijodining qalbi. –T.: Oʻzbekiston, 1970;
  
• 
  A.Qayumo . Alisher Na oiy (ajoyib kishilar hayoti). –T.:1976;
  
• 
  S.Ayniy. Tanlangan ilmiy asarlar. – T.: Fan, 1978;
  
• 
  Fitrat. Na oyining forsiy shoirligʻi a fors tilidagi asarlari toʻgʻrisida. Tanlangan asarlar. 2–jild. –T.: 2000;
  
• 
  M.Shayxzoda. Gʻazal mulkining sultoni. Asarlar. Olti tomlik. T.4. –T.:1972;
  
• 
  Hamid Sulaymon. Alisher Na oiyning fors tilidagi poetik merosi tadqiqotidan. „Oʻzbek tili a adabiyoti“ jurn. 1965, № 5;
  
• 
  A.Rustamo . Na oiyning badiiy mahorati. –T.: 1979;
  
• 
  A.Hayitmeto . Na oiy lirikasi. –T.: 1961;
  
• 
  Yo.Ishoqo . Na oiy poetikasi. – T.:1984;
  
• 
  M.Hakimo . Na oiy asarlari qoʻlyozmalarining ta sifi. – T.: 1983).
  
• 
  B. Akrom. Fasohat mulkining sohibqironi. –T.:1991;
  
• 
  Z.Hamido . Na oiy badiiy sanʼatlari. – T.: Uni ersitet, 2001;
  
• 
  N.Bozoro a. Alisher Na oiy gʻazallarida koʻngil obrazi. –T.: 2002;
  
• 
  ]]"Insoniyat haqida Na oiyning fikri. – T.: 1919;
  
• 
  Fitrat. „Farhodu Shirin“ dostoni toʻgʻrisida. Tanlangan asarlar. 2–jild. –T.: 2000;
  
• 
  T.Jalolo . „Xamsa“ talqinlari. –T.: 1962;
  
• 
  S.Erkino . Alisher Na oiyning „Farhodu Shirin“i a uning qiyosiy tahlili. – T.: Fan, 1971;
  
• 
  A.Qayumo . „Xayratul–abror“ talqinlari. – T.: 1972;
  
• 
  A.Abdugʻafuro . Na oiy ijodida satira. –T.: Fan, 1972;
  
• 
  A.Qayumo . „Saddi Iskandariy“ haqida –T.: 1975;
  
• 
  A. Qayumo . „Farhod a Shirin“ sirlari. – T.: 1979;
  
• 
  „[[Nazrullae a S. Tema “Leyli i Medjnun“ literaturax narodo so etskogo ostoka. –T.: 1983);
  
• 
  A.Abdugʻafuro . Buyuk beshlik sirlari. – T.: 1993;
  
• 
  Alisher Na oiy „Xamsa“sining qoʻlyozmalari katalogi. (tuz. Q.Muniro , M.Hakimo . –T.: 1986).
  
• 
  S.Hasano . „Sabʼai sayyor“.
  
• 
  A.Erkino . Alisher Na oiy „Xamsa“si talqinining 15–20 asr manbalari. Dokt. diss. –T.: 1998;
  
• 
  E.E.Bertels. Sufizm i sufiyskaya literatura. –M.:1965;
  
• 
  Z.Hamido . Alisher Na oiy „Lisonut–tayr“ asari tilining leksik–stilistik xususiyatlari. Nomz. diss. –T.: 1982;
  
• 
  I.Haqqulo . Tasa uf a sheʼriyat. – T.: 1991;
  
• 
  H.Karomato . Qurʼon a oʻzbek adabiyoti. –T.: Fan, 1993;
  
• 
  N.Komilo . Tasa uf. –T.: 1996;
  
• 
  I.Haqqulo . Oʻzbek tasa uf sheʼriyatining shakllanishi a taraqqiyoti. DDA.– T.:1995.
  
• 
  Sultonmurod Olim. Naqshband a Na oiy. – T.: Oʻqitu chi, 1996;
  
• 
  R. ohido . Na oiy a ilohiyot. – T.: 1997; 9. A.Aʼzamo . Munojotnoma. –Namangan: 1997, –T.: 2001;
  
• 
  Yo.Ishoqo . Naqshbandiya taʼlimoti a oʻzbek adabiyoti. –T.: 2002;
  
• 
  A.Rustamo . Alisher Na oiyning „Maxbubul–qulub“ asari grammatik xususiyatlari. Nomz. diss. –T.: 1959;
  
• 
  Bertels E.E. Na oiy i Djami. –M.: Nauka, 1965;
  
• 
  Na oiy a adabiy taʼsir masalalari. – T.: Fan, 1968;
  
• 
  A.Hayitmeto . Adabiyotimiz tarixining oʻz izohlari. „Sharq yulduzi“ jurn. −1971, № 12;
  
• 
  M.Qodiro . Alisher Na oiy nasrida kelishik shakllari. Nomz. diss. – T.: 1977;
  
• 
  Jomiy a Na oiy. Toʻplam. –T.: 1981;
  
• 
  Fitrat. Aruz haqida. –T.: 1936;
  
• 
  A.Saʼdiy. Adabiyot olimi a tanqidchi sifatida Mir Alisher Na oiy. „Oʻzbekiston adabiyoti a sanʼati“ jurn. 1938. № 11–12;
  
• 
  Oybek. Na oiyning „Majolisun–nafois“ asari haqida. Kitobda: Asarlar. T.9. –T.: 1974;
  
• 
  A. Hayitmeto . Alisher Na oiyning adabiy–tanqidiy qarashlari.–T.:1959;
  
• 
  A.K.Boro ko . Alisher Na oiy, kak osno opolojnik uzbekskogo literaturnogo yazika. kn. Alisher Na oiy. –M.: 1946;
  
• 
  A.Usmano . „Muxokamat al–lugatayn“ Alishera Na oiy. –T.: 1948;
  
• 
  I.Sulton. „Mezonul–a zon“ a uning kritik teksti. T.: 1940;
  
• 
  H.Qudratullae . Na oiyning adabiy–estetik olami. – T.: 1991;
  
• 
  L.Xalilo . Alisher Na oiy „Tarixi muluki ajam“ asarining tekstologik tadqiqi. Nomz. diss. –T.:1975;
  
• 
  .Zohido . aqfiya. „Sharq yulduzi“ jurn. 1974, № ;
  
• 
  M.Hakimo . Na oiy asarlari qoʻlyozmalarining ta sifi. –T.:1983;
  
• 
  M.Hakimo . Na oiy asarlarini koʻchirgan xattotlar. –T.: 1991;
  
• 
  Fitrat. Na oyining forsiy shoirligʻi a fors tilidagi asarlari toʻgʻrisida. Tanlangan asarlar. 2–jild. –T.: 2000;
  
• 
  M.Shayxzoda. Gʻazal mulkining sultoni. Asarlar. Olti tomlik. T.4. –T.:1972;
  
• 
  Hamid Sulaymon. Alisher Na oiyning fors tilidagi poetik merosi tadqiqotidan. „Oʻzbek tili a adabiyoti“ jurn. 1965, № 5;
  
• 
  Hamil Sulaymon. Alisher Na oiyning yangi topilgan „Sittai zaruriya“ asari a uning qoʻlyozma manbalari haqida. „Adabiy meros“, –T.: 1968; № 1;
  
• 
  Mirzoe . Foniy a Hofiz. – Dushanbe: Irfon, 1968;
  
• 
  Boltae a. Alisher Na oiyning „Fusuli arbaa“ asarining tahlili. –Samarqand: 2000; Xondamir. Makorimul–axloq (M.Faxriddino , P.Shamsie tarj.) –T.: 1967;
  
• 
  Zaynuddin Mahmud osifiy. Badoʻeul– aqoe (N.Norqulo tarj.) – T:1979;
  
• 
  Da latshoh Samarqandiy. Tazkiratush–shuaro. OʻRFAShI, in .2119;
  
• 
  Husayn Boyqaro. De on, risola. –T.: 1968;
  
• 
  Bobir. Bobirnoma. – T.:1960.
  
• 
  Zohido L. Na oiy asarlarida muammo janri.
  

Hazrati Alisher Na oiy ijodi turkiy adabiyotning eng yuksak cho'qqisidir. Chunki hech kim unga qadar bu tilda bunchalik „ko'p a xo'b" (Bobur) yozmagan edi. Aytish mumkinki, undan keyingi salkam olti yuz yil ichida ham hech kim u kabi ko'p a yaxshi yozolgani yo'q. Na oiy barcha turkiy xalqlarning eng buyuk shoiridir. U o'zini ,.Xitodin to Xuroson"gacha yoyilgan turkiy „qa m"larning shoiri, deb bildi. Ularni bir adabiy til bayrog'i ostida birlashtirdi — „yakqalam" qildi. Buyuk shoir Xurosonda, uning poytaxti Hirotda yashab ijod etdi. Na oiy yashagan da rda Xuroson a Mo arounnahr bir mamlakat bo'lib, bir taxt egasi ixtiyorida kelganligi a aholisining asosiy nufuzini turk xalqlari tashkil etganligi ma'lum. Zahiriddin Bobur Na oiy asarlarining tili „Andijon she asi bila rost" (to'g'ri)ligini aytadi.

Hatto, tasalli beru chi kishi ham yo'q. Ketaman, desang etagingdan tutadigan umr yo'ldoshing, ketsang, ayriliqdan eziladigan do'sting bo'lmasa. Bu maktubdan ma'lumki, Na oiy 24—25 yoshlaridayoq „Xamsa" yaratishga harjihatdan tayyor ekanini bilgan. O'zining ijodiy kuchiga ishonchi katta bo'lgan.

Pahla on Muhammad a Sayyid Hasan Ardasherlarning Alisher bilan do'stligi mana shu da rda sino dan o'tdi. Keyinroq, Na oiy ularning har ikkisi to'g'risida kitob yozadi. Birini „Shams ul-millat" (millatning quyoshi) deb ataydi, Sayyid Hasan Ardasherni” Bu faqir turk a sart (fors)lar orasida ondin tamomroq t (komilroq) kishfni ko'rmaydurmen",- deya e'tirof etadi. Na oiyning Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she'riy maktubi bor. U “Masna iy nomi bilan „Xazoyin ul-maoniy"ning birinchi de oniga kiritilgan. Mutaxassislar uni Na oiyning Hirotdan Samarqandga jo'nash oldidan yozgan maktubi deb hisoblaydilar. Chamasi, shoir safar oldidan Ardasher bilan xabarlashmoqchi bo'lgan. lekin uni topmagan. So'ng ushbu maktubni yozib qoldirgan. Maktub Alisherning safar oldidan kechinmalari a o'z otasidek yaqin ko'rgan Sayyid Hasan Ardasherning sifatlarini ta'rif etish bilan boshlanadi. atan a do'stlarni tashlab ketish og'ir. Xayrlashmay ketish undan ham og'ir. Shoir ulug' do'stiga ketish sabablarini tushuntirmoqchi. Xat shu munosabat bilan yozilgan. Inson so'zi bilan ulug'dir, „falak jismining joni" — so'z, ayniqsa „nazm",— deydi shoir. a o'zida she'r yozishga juda katta kuch- qudrat sezayotganini aytadi. Shunday qudratki, agar Firda siy o'z „Shohnoma"sini o'ttiz yilda yozgan bo'lsa, u o'shanday asarni o'ttiz oyda yoza oladi. Nizomiy Ganja iyning 30 yil sarflab maydonga keltirgan „Xamsa"si uning uchun 2—3 yillik ishdir. Faqat unga imkon kerak. Yurt notinch, odamlarda afo yo'q. Hatto, tasalli beru chi kishi ham yo'q. Ketaman, desang etagingdan tutadigan umr yo'ldoshing, ketsang, ayriliqdan eziladigan do'sting bo'lmasa. Bu maktubdan ma'lumki, Na oiy 24—25 yoshlaridayoq „Xamsa" yaratishga harjihatdan tayyor ekanini bilgan. O'zining ijodiy kuchiga ishonchi katta bo'lgan.

. Alisher Na oiy she'rni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. azirlik martabasida turib ham she'r yozishni to'xtatmadi. Ulug' shoirning ilk she'riy de onini muxlislari tuzgan bo'lsalar, „Badoye ul-bidoya" ("Badiiylik ibtidosi") nomli de onini 1472-1476- yillarda sultonning amriga ko'ra, shoirning o'zi kitob qildi. 1485—1486- yillarda ikkinchi de on „Na odir un-nihoya" ("Nihoyasiz nodirliklar") maydonga keldi. Na oiyning eng katta orzusi yirik dostonlar yozish, birinchi na batda, XII asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganja iy (1141 — 1209)dan keyin shoirlik qudratining mezoniga aylanib qolgan „Xamsa" yaratish edi.

Chiqishdagi an'analarga ko'ra, she'rning qadri buyuk edi. She'rning masna iysi ham alohida e'tiborda kelardi. Masna iy esa, asosan, doston deganidir. Keng qamro li, oqeaband asarlar mana shu janrda yozilgan. Jumladan, Nizomiyning „Panj ganj" nomi bilan tarixga kirgan „Xamsa"siga yuz yil o'tgach, Xusra Dehla iy (1253—1325) ja ob qildi. Lekin bu ikkala adib ham turk bo'lishlariga qaramay, odatga rioya qilib, asarlarini fors tilida yozgandilar. O'z xalqining shunday xazinadan bebahra qolishi Na oiyni qiynaydi.

Na oiy „Xamsa" yozish niyati to'g'risida ustozi Abdurahmon Jomiy bilan maslahatlashganda, u Na oiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi. Shoir ustozidan oq fotiha olib, og'ir, mashaqqatli ishga kirishadi. Nizomiy bilan bellashish — uning panjasiga panja urish („Xamsa"siga „Xamsa" bilan ja ob qilish) maqsadida maydonga kirish ulkan jasorat talab qilardi. Sherga yuzma-yuz bo'lish uchun sher bo'lmaganda ham yo'lbars bo'lmoq lozim edi:

Emas oson bu maydon ichra turmoq,

Nizomiy panjasiga panja urmoq.

Kerak sher oldida ham sheri jangi,

Agar sher o'lmasa, bori palangi.

Na oiy besh dostonni ikki yilda yozib tamomlaydi. „Xamsa" yaratishga 1483- yilda kirishgan shoir 1485- yilning boshida uni tugatadi. Agar shoir ishlagan kunlarigina hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan asar olti oyda bitkazilganligi ma'lum bo'ladi. Shu tariqa, turkiy tildagi birinchi „Xamsa" yaratiladi.

Husayn Boyqaro Na oiy tomonidan bir aqtlar Sayyid Hasan Ardasherga yozilgan she'riy maktubdagi gaplarini shunchaki bir xomayi gazof (shoirona gap) deb o'ylagan edi. Shoir sultonga Xamsa"ni taqdim etganida, u g'oyat qattiq hayajonga tushadi. ayniddin osifiyning „Badoye' ul- aqoye"' asarida yozilishicha: Shoh Na oiyga: Bir mojaro Siz bilan bizning oramizda ko'pdan al bo'lmay kcladi, shuni bugun bir yoqlik qilaylik, deydi. Bu lojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning muridi bo’lishni orzu qilar a uni „pirim" deb atar edi. Alisher esa har gal: „Yo Alloh, yo Alloh, bu qanday gap bo'ldi! Aslida, biz muridmiz, siz hammamizga pirsiz",— der edi. Endi Sulton Husayn Alisherdan so'radi: „Pir nima-yu, murid nima?". Alisher ja ob berdi: „Pirning tilagi — muridning tilagi bo'lishi kerak". Shunda niton Husayn o'zining oq otini olib kelishni buyurdi. Ot juda aso , chopag'on edi. Sulton Husayn aytdi: „Siz murid, men pir bo’ladigan bo'lsam, Siz shu otga minasiz, men uni yetaklayman". Alisher noiloj otga minishga majbur bo'ladi. Ot g'oyat aso bo'lib, shohdan boshqani o'ziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyog'ini uzangiga qo'yishi bilan ot tipirchilay boshladi. Sulton Husayn otga o'shqirdi, ot itoat qilib, Alisherning minishini kutdi. Alisher egarga o'tirishi bilan Sulton Husayn otning jilo idan ushlab, etaklay boshladi. Alisher hushidan ketdi. Uni egardan ko'tarib oldilar". Tarixda bunday hol ko'rilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilo dorlik qilgan emas edi.

Na oiy arab, fors tillarini mukammal bilgan a bu tillarda ham ajoyib asarlar yozish qudratiga ega edi. Shoirning 12 ming misradan iborat forsiy she'rlarini o'z ichiga olgan „De oni Foniy"si, deyarli har bir asarida uchraydigan ixcham arabiy matnlar buni yaqqol ko'rsatib turibdi. „Xamsa" esa buyuk shoirning tarix a ilmi nujumni puxta egallaganligini namoyish etgan edi. Darhaqiqat, Na oiy barcha fanlar bilan shug'ullangan edi. Hatto, o'q otish haqida „Risolayi tir andoxtan", lug'atshunoslik borasida esa „Sab'atu abhur" "Yetti dengiz" nomli kitob yozgan. Ayniqsa, keyingi asari mumtoz arab tilining izohli lug'atini tuzishda mu affaqiyatli tajribalardan hisoblanadi. Shular qatorida Na oiy adabiyotshunoslik a adabiyot nazariyasi borasida ham maxsus asarlar yaratdi. Yuqorida tilga olingan „Risolayi muammo" asaridan tashqari u 1490- yillarda turkiy tazkirachilikning ilk namunasi bo'lmish „Majolis un-nafois" („Nafis majlislar") asarini yaratdi, „Mezon ul-a zon" (" aznlar o'lcho i") ilmiy risolasini yozib, turkiy aruzning bir necha asrlik tajribasini umumlashtirdi.

Husayn Boyqaro hokimiyat ishlarida Na oiyning aql a sadoqatiga tayanib ish ko'rdi. Qarshiligiga qaramasdan, shoirni yuqori martabalarga tayinladi, 1472- yilda esa, „amir" ( azir)likka qo'ydi. Buyuk shoir „Amiri kabir" (ulug' amir), „amirul muqarrab" (podshohga eng yaqin amir) un onlariga musharraf bo'ldi. Uning azirlik yillari Hirotda obodonlik ishlari a j olgan, madaniyat gullab- yashnagan da r bo'ldi. Ulug' amir o'zi bosh bo'lib, su siz yerlarga su chiqardi, eski ariqlarni tozalattirdi, yangi ariqlar qazdirdi. Eski binolarni ta'mir qildirib, yangilarini qurdirdi. Qanchadan- qancha madrasalar, xonaqohlar soldirdi. Xondamir o'zining „Makorim ul-axloq" nomli tarixiy asarida bunyodkorlik ishlarining batafsil ro'yxatini keltirgan. Shuningdek, Na oiyning „ aqfiya" asarida ham bu haqda qiziqarli ma'lumotlar bor. Boburning qayd etishicha, Abusaid musodara qilgandan, so'ng Boyqaro tiklab bergan otameros katta mol-mulk, ko'plab yer a sarmoya egasi bo'lgan Na oiy Husayn Boyqaroga har yili mamlakatning obodonlik ishlari uchun mablag' berib turgan.