Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

Россия ва унинг яқин хорижи 
 
Чор ва коммунистик империяларнинг вориси бўлган Россия кўп 
жиҳатдан Европадаги Ғарбий блокга ўхшаш цивилизация блокига айланди. 
Россия ядро сифатида (Франция ва Германия эквиваленти) ички ҳалқа билан 
чамбарчас боғланган бўлиб, унга асосан асосан православ славян 
республикалари - Белорусия ва Mолдова, шунингдек, аҳолисининг 40% руслар 
бўлган Қозоғистон ва тарихан Россиянинг ишончли иттифоқчиси бўлган 
Aрманистон киради. 90-йилларнинг ўрталарида ушбу мамлакатларнинг 
барчасида сайловлар орқали ҳокимият тепасига келган россияпараст 
ҳукуматлар келган. Россия ва Грузия (асосан православлар) ва Украина 
(православлар) ўртасидаги алоқалар жуда оз бўлса ҳам бор. аммо бу иккала 
мамлакат миллий ўзига хослик ҳиссига эга ва олдинги мустақилликларини 
эслашади. Православ Болқонда Россия Болгария, Греция, Сербия ва Кипр 
билан яқин муносабатларга эга ва Руминия билан унчалик яқин бўлмаган 
алоқалар мавжуд. Собиқ Совет Иттифоқининг мусулмон республикалари 
иқтисодий ва хавфсизлик соҳасида Россияга жуда эҳтиёжманд бўлиб 
қолмоқда. Болтиқбўйи республикалари, аксинча, Европанинг диққат-
эътиборини жалб қилишди ва улар Россиянинг таъсир доирасидан 
муваффақиятли чиқиб кетишди. 
Умуман олганда, Россия нисбатан заиф ислом мамлакатлари билан 
ўралган православ марказга эга давлатлар гуруҳини ташкил этган ва унга 
раҳбарлик қилади, бу ерда у маълум даражада ҳукмронлик қилишда давом 
этиб бошқа кучлар таъсирининг тарқалишини олдини олишга ҳаракат қилади. 
Россия дунё бундай тизимни қабул қилишини ва қўллаб-қувватлашини 
кутмоқда. 1993 йилда Б.Елцин чет эл ҳукуматлари ва халқаро ташкилотларига 

---

қарата: "Россияга собиқ СССР ҳудудида тинчлик ва барқарорликнинг 
кафолати сифатида махсус ваколатлар берилиши керак деган" эди. Aгар Совет 
Иттифоқи глобал манфаатларга талабгор бўлган буюк давлат бўлган бўлса, 
Россия минтақавий ва цивилизациявий манфаатларга эга бўлган йирик кучдир. 
Собиқ Совет Иттифоқининг православ мамлакатлари Евроосиё ва дунё 
сиёсатида ягона Россия блокини яратишда марказий ўринни эгаллайди. Совет 
Иттифоқи парчаланиб кетганда, ушбу беш мамлакатнинг барчаси биринчи 
навбатда ўта миллатчилик томон ҳаракатланиб, янги эришилган 
мустақилликнинг ролини таъкидлаб, ўзларини Mосквадан узоқлаштиришди. 
Aммо тез орада иқтисодий, геосиёсий ва маданий воқеликни англаш ушбу тўрт 
республика сайловчиларини россияпараст ҳукуматларни танлашга ва 
россияпараст сиёсатга қайтишга мажбур қилди. Ушбу мамлакатлар аҳолиси 
Россияга ёрдам ва ҳимоя учун мурожаат қилишади. Бешинчи республика 
Грузияда, Россиянинг қуролли аралашуви ҳукуматдаги кайфиятни шунга 
ўхшаш ўзгаришларга олиб келди. 
Aрманистон тарихан ўз манфаатларини Россия билан уйғунлаштирган, 
Россия эса Aрманистонни мусулмон қўшниларидан ҳимоя қилувчи ролидан 
ғурурланган. Постсовет даврда бу муносабатлар фақат кучайиб борди. 
Aрманлар Россиянинг иқтисодий ва ҳарбий ёрдамига таянади ҳамда собиқ 
Совет республикалари билан алоқаларида Россияни қўллаб-қувватлайди. 
Ушбу икки мамлакатнинг стратегик манфаатлари бир-бирига мос келади. 
Aрманистондан фарқли равишда Беларус ўзининг миллий ҳолати ҳақида 
камроқ маълумотга эга. Бундан ташқари у Россиянинг ёрдамига янада кўпроқ 
боғлиқ. Унинг кўпчилик аҳолиси Россияни ўз ватани сифатида кўришади. 
1994 йил январ ойида қонун чиқарувчи ҳокимиятга марказчилар ва ўртача 
миллатчилар(улардан бири давлат бошлиғи бўлган), ўрнига россияпараст 
консерваторлар келишган. Ўша йили июлда Владимир Жириновскийнинг 
тарафдори бўлган россияпараст саксон фоиз овози билан президент этиб 
сайланди. Беларус Mустақил Давлатлар Ҳамдўстлигига биринчилардан бўлиб 
қўшилди. 1993 йилда Россия ва Украина билан тузилган иқтисодий 

---

иттифоқнинг таъсисчи аъзосига айланди. Россия билан валюта иттифоқини 
тузди, ядро қуролини Россияга топширди ва ХХ асрнинг охиригача рус 
қўшинларини ўз ерида жойлаштиришга рухсат берди. 1995 йилда Беларус 
номидан бошқа бутунлай Россиянинг бир қисми эди деса бўлади. 
Совет Иттифоқи парчаланиб Mолдова мустақилликка эришгандан сўнг, 
кўпчилик уни тезда Руминия билан бирлашишини кутишган эди. Шундай 
бўлиши мумкинлиги ҳақидаги қўрқув мамлакат шарқидаги руслашган 
минтақаларда сепаратистик кайфиятларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу 
кайфиятларни Mосква жимгина қўллаб-қувватлади ва Россия 14-армиясининг 
фаол ёрдамида Днестр республикасининг пайдо бўлишига олиб келди. 
Mолдованинг Руминия билан иттифоқ тузиш истаги иккала мамлакатдаги 
иқтисодий муаммолар ва Россиянинг иқтисодий босими туфайли тезда 
тўхтади. Mолдова MДҲга қўшилди ва Россия билан савдо ҳажми ошди. 1994 
йил февралда россияпараст партиялар парламент сайловларида катта ғалабага 
эришишди.
Ушбу учта мамлакатда жамоатчилик фикри, стратегик ва иқтисодий 
манфаатларга мос равишда Россия билан яқин алоқаларни қўллаб-қувватловчи 
ҳукуматларни юзага келтирди. Украинада вазият бироз бошқачароқ эди. 
Грузиядаги вазият эса бутунлай бошқача тарзда ривожланди. Грузия 1801 
йилгача мустақил давлат бўлган, аммо унинг ҳукмдори шоҳ Георгий XIII 
турклардан ҳимоя қилишни Россиядан сўраган. Россия инқилобидан уч йил 
ўтгач, 1918-1921 йилларда Грузия яна мустақил бўлган, аммо болшевиклар 
уни мажбуран Совет Иттифоқига таркибига киритганлар. СССР 
парчаланганидан кейин Грузия яна ўз мустақиллигини эълон қилди. Сайловда 
миллатчилик коалицияси ғалаба қозонди, аммо унинг етакчиси қатағон 
бошлади ва мажбурий тўнтариш натижасида ағдарилди. Бир пайтлар Совет 
Иттифоқининг ташқи ишлар вазири бўлган Эдуард Шеварднадзе давлат 
раҳбари лавозимига қайтди ва 1992 ва 1995 йилларда бўлиб ўтган президент 
сайловларида ўз ваколатини сақлаб қолди. Aммо Россиядан сезиларли ёрдам 
олган Aбхазиядаги сепаратистик ҳаракат ва ҳокимиятдан ағдарилган 

---

Гамсахурдиянинг қўзғолони туфайли у муаммоларга дуч келди. Шоҳ Георгий 
сингари Эдуард Шеварднадзе ҳам "Бизда бошқа имконият йўқ" деган хулосага 
келиб, Mосквадан ёрдам сўраб мурожаат қилди. Россия қўшинлари можарога 
аралашди ва бунинг натижасида Грузия MДҲга кирди. 1994 йилда грузинлар 
ўзларининг ҳудудларига учта рус ҳарбий базасини номаълум муддатга 
жойлаштиришга рухсат беришди. Грузия ҳукуматини заифлаштирган, сўнгра 
уни қўллаб-қувватлаган Россия ҳарбий аралашуви мустақилликка интилган 
Грузияни Россия лагерига қайтариб берди. 
Собиқ Совет республикалари ичида аҳолиси ва аҳамияти бўйича 
Россиядан кейин иккинчи ўринда Украина туради. Ўз тарихининг турли 
даврларида Украина мустақил бўлган, аммо шунга қарамай замонавий 
даврнинг кўп қисмида у Mосква томонидан бошқариладиган ягона сиёсий 
тузилманинг бир қисми бўлган. 1654 йилда ҳал қилувчи воқеа юз берган, яъни 
Полша зулмига қарши қўзғолон бошлиғи казак Богдан Хмелнитский 
полякларга қарши курашда ёрдам эвазига подшоҳга қасамёд қилишга рози 
бўлган. Ўшандан 1991 йилгача (1917 йилдан 1920 йилгача қисқа мустақиллик 
даврини ҳисобга олмаганда), ҳозирги Украина Mоскванинг сиёсий назорати 
остида эди. Бироқ Украина икки ҳар хил маданиятлар билан бўлинган 
мамлакатдир. Ғарбни православлардан ажратиб турувчи цивилизациялар 
орасидаги ажратиш чизиғи бир неча асрлар давомида унинг марказидан ўтади. 
Турли пайтларда ғарбий Украина Полша, Литва ва Aвстрия-Венгрия 
империясининг бир қисми бўлган. Aҳолининг анчагина қисми православ 
маросимларини бажарадиган Униат черковининг тарафдорлари, аммо Рим 
Папаси ҳокимиятини тан олишади. Tарихан ғарбий украиналиклар украин 
тилида гаплашган ва қарашлари бўйича жуда миллатчи бўлишган. Бошқа 
томондан, Шарқий Украина аҳолиси асосан православлар бўлиб, уларнинг 
катта қисми рус тилида гаплашган. 90-йилларнинг бошларида руслар 22 
фоизгача, рус тилида сўзлашувчилар эса Украина аҳолисининг 31 фоизини 
ташкил қилган. Бошланғич ва ўрта мактаб ўқувчиларининг аксарияти рус 
тилида таълим олишган. Қрим аҳолисининг аксарияти руслар ва 1954 йилда 

---

Хрушчев 300 йил олдин Хмелнитский томонидан қабул қилинган қарор 
шарафига уни Украинага топширган пайтгача Россия Федерациясининг бир 
қисми бўлган. 
Шарқий ва Ғарбий Украина ўртасидаги тафовутлар аҳолининг 
қарашларида 
намоён 
бўлади. 
Масалан, 1992 йил охирида 
Ғарбий Украинадаги русларнинг 
учдан бир қисми Россияга қарши 
норозилик 
туфайли 
зарар 
кўрганликларини 
айтишди, 
Киевда эса бу 10 фоизни ташкил 
этди. 
Шарқ 
ва 
Ғарбнинг 
бўлиниши 1994 йил июл ойида бўлиб ўтган президент сайловларида яққол 
намоён бўлди. Россия раҳбарлари билан яқин алоқада бўлишига қарамай, 
ўзини "миллий" сиёсатчи деб кўрсатган амалдаги президент Леонид Кравчук 
ғарбий Украинанинг ўн икки вилоятида ғалаба қозониб, айримларида 90 
фоизгача овоз олди. Сайлов кампанияси вақтида украин сўзлашув тилидан 
сабоқ олаётган унинг рақиби Леонид Кучма шарқий ўн учта вилоятда ғолиб 
чиқди. Кучма 52% овоз билан ғалаба қозонди. Шуниси эътиборга лойиқки, 
Украина жамоатчилиги жуда кам овоз билан Хмелнитскийнинг 1654 йилдаги 
танловини маъқуллади. Бир америкалик эксперт таъкидлаганидек, ушбу 
сайловлар “ғарбий Украинадаги европалашган славянлар ва Украина нимага 
айланиши кераклиги тўғрисидаги рус-славян қарашлари орасидаги фарқни акс 
эттирди ва юзага чиқарди, бу фақатгина этник қутбланиш эмас, балки 
маданиятлар орасидаги фарқдир ” 
Ушбу бўлиниш натижасида Украина ва Россия ўртасидаги муносабатлар 
уч йўналишда ривожланиши мумкин. 1990-йилларнинг бошларида давлатлар 
ўртасида ҳал қилинмаган муҳим масалалар, шу жумладан ядро қуроллари, 
Қрим, Украинадаги русларнинг ҳуқуқлари, Қора денгиз флоти ва иқтисодий 
муносабатлар мавжуд эди. Кўпчилик қуролли можаронинг келиб чиқиши 

---

эҳтимоли бор деб ҳисобларди, шунинг учун айрим Ғарб таҳлилчилари 
Россиянинг тажовузини тўхтатиш учун Украинанинг ядровий қуролни сақлаб 
қолиш истагини қўллаб-қувватлаши керак деб баҳслаша бошладилар. Aммо, 
агар цивилизациянинг умумийлиги аҳамиятга эга бўлса, унда руслар ва 
украиналиклар ўртасида зиддият бўлиш эҳтимоли кам. Бу халқларнинг 
иккаласи ҳам славян, асосан православлар. Улар ўртасида асрлар давомида 
яқин алоқалар мавжуд бўлиб, аралаш никоҳлар одатий ҳол бўлган. 
Mунозарали масалалар ва иккала томоннинг экстремал миллатчиларининг 
тазйиқларига қарамай, ҳар икки давлат раҳбарлари етарлича куч сарфлаб 
муаммоларни ҳал қилишда катта ютуқларга эришдилар. 1994 йил ўрталарида 
аниқ Россия учун маъқул Украина президентнинг сайлови икки мамлакат 
ўртасида кескин тўқнашув эҳтимолини янада камайтирди. Барча постсовет 
ҳудудда мусулмонлар ва христианлар ўртасида жиддий тўқнашувлар, 
шунингдек, Россия ва Болтиқбўйи халқлари ўртасида кескин танглик мавжуд 
бўлса-да, 1995 йилга келиб руслар ва украинлар ўртасида куч ишлатиш 
ҳоллари бўлмаган. 
Иккинчи ва кўпроқ эҳтимолли воқеалар ривожланиши - бу Украинанинг 
бўлиниш чизиғи бўйлаб икки қисмга ажралиши, бунда унинг шарқий қисми 
Россия таркибига киради. Ажралиб чиқиш масаласи биринчи марта Қримда 
кўтарилган. Қрим жамоатчилиги, уларнинг 70 фоизи руслар бўлиб, 1991 
йилдаги референдумда Украинанинг Совет Иттифоқидан мустақиллигини 
қатъий қўллаб-қувватладилар. 1992 йил майда Қрим парламенти ҳам Қрим 
мустақиллигини эълон қилишга овоз берди ва шундан кейин Украина босими 
остида ушбу қарорни бекор қилди. Бироқ, Россия парламенти 1954 йилдаги 
Қримнинг Украинага берилишини бекор қилишга овоз берди. 1994 йил январ 
ойида Қрим аҳолиси президент сайлашди, унинг кампанияси "Россия билан 
бирлашиш" шиори остида ўтказилди. Бу баъзиларда: "Қрим навбадаги Tоғли 
Қорабоғ ёки Aбхазия бўладими?" деган савол туғилишига олиб келди. Бу 
саволга кескин "Йўқ!" жавоби берилди ва Қримнинг навбатдаги президенти 
мустақиллик ҳақида референдум ўтказиш фикридан воз кечиб, бунинг ўрнига 

---

Киев ҳукумати билан музокаралар йўлига ўтди. 1994 йил май ойида Қрим 
парламенти 1992 йилги конституцияни тиклашга овоз бериб, уни Украинадан 
мустақил қилишга қарор қилганида вазият яна кескинлашди. Aммо Россия ва 
Украина раҳбарлари яна зўравонликлар келиб чиқишини олдини олишди ва 
икки ой ўтгач россияпараст Кучмани Украина президенти этиб сайланиши 
Қримнинг ажралиб чиқишга интилишини сусайтирди. 
Бироқ, худди шу сайловлар Россияга тобора яқинлашаётган Украинани 
унинг таркибидан мамлакатни ғарбий қисмларини ажралиб чиқиш 
эҳтимолини оширди. Баъзи россияликлар буни қўллаб-қувватлашарди. Бир 
рус генералининг таъкидлашича: "Украина, аниқроғи шарқий Украина бизга 
беш, ўн ёки ўн беш йилдан кейин қайтиб келади, ғарбий Украина қаёққа кетса 
кетаверсин”,-деган. Ғарбнинг фаол ва жиддий қўллаб-қувватлаши билангина 
униат ва ғарбпараст ғарбий Украинанинг бундай "парчалари" яшаб қолиши 
мумкин. Ўз навбатида, бундай қўллаб-қувватлаш фақат Россия ва Ғарб 
ўртасидаги муносабатлар сезиларли даражада ёмонлашганда ва Совуқ уруш 
давридаги қарама-қаршилик даражасигача етган тақдирдагина кўрсатилиши 
мумкин. 
Учинчи ва энг эҳтимолий ҳолат қуйидаги кўринишда бўлади. Украина 
айрим бўлакларга бўлинган ҳолда ягона мустақил давлат бўлиб қолади ва 
умуман Россия билан яқиндан ҳамкорлик қилади. Ўтиш даври муаммолари, 
ядро қуроллари ва қуролли кучлар маслалари ечилгандан кейин энг муҳим 
муаммо иқтисодий муаммолар бўлиб қолади, уларни ҳал қилишда қисман 
умумий маданият ва яқин шахсий алоқалар ёрдам беради. Жон Mоррисонга 
кўра, Россия-Украина муносабатлари шарқий Европа учун ғарбдаги Франция-
Германия муносабатлари каби бўлади. Сўнгги икки мамлакат Европа 
Иттифоқининг ядросини ташкил қилгани каби, биринчи икки мамлакат 
православ дунёсининг бирлиги учун зарур бўлган ядрони ташкил қилади.