|
[c.140]
якдиллик билан
динни
ҳурмат қила бошладилар, ҳукумат эса уни қўллаб-қувватлади. 1993 йилда бир
зийрак кузатувчи таъкидлаганидек: “Россия шаҳарларида черков жомлари
(қўнғироқлари) овози янгидан ҳавони тўлдирди. Яқиндагина тилла суви
югуртирилган гумбазлар қуёшда ярқирамоқда. Яқинда ҳаробаларда ётган
черковлар яна ўзларининг улуғвор қўшиғини куйлаб бошлашди. Черковлар
шаҳарнинг энг гавжум жойларига айланди”. Славян республикаларида
православликнинг тикланиши билан бир вақтда, Исломий тикланиш Ўрта
Осиёни қамраб олди. 1989 йилда Ўрта Осиёда 160 та масжид ва битта мадраса
(мусулмон олий мактаби) мавжуд эди; 1993 йил бошларида 10 000 га яқин
масжид ва ўнта мадраса мавжуд эди. Қайта тикланиш ўз ичига баъзи бир
фундаментал сиёсий ҳаракатларни олганига ва чет элдан – Саудия
Арабистони, Эрон ва Покистон томонидан қўллаб қувватланганига қарамай,
умуман олганда, мўътадил фойданинг кенг тарқалган маданий ҳаракати эди.
Умумий диний уйғонишни қандай изоҳлаш мумкин? Табиийки, турли
мамлакатлар ва цивилизацияларда бу турли омиллар туфайли юзага келади.
Шунга қарамай, кўп сонли турли ҳил сабаблар дунёнинг аксарият
минтақаларида бир вақтнинг ўзида ва бир бирига ўхшаш оқибатларга олиб
келган, деб ишониш нотўғри бўлади. Глобал феномен (
камдан-кам учрайдиган
ҳодиса
) глобал изоҳни талаб қилади. Айрим мамлакатларда ноёб омиллар
таъсири остида қанча ҳодиса содир бўлишидан қатъий назар, бари бир баъзи
умумий ҳолатлар мавжуд бўлиши керак. Улар қанақа?
Глобал диний тикланишнинг энг аниқ, энг ёрқин ва энг кучли сабаби
диннинг ўлимига сабабчи бўлган нарса ҳисобланар эди, яъни йигирманчи
асрнинг иккинчи ярмида бутун дунёда содир бўлган ижтимоий, иқтисодий ва
маданий модернизация жараёнлари. Ўзига хосликнинг
қадимий манбалари ва
обрў-эътибор тизими барқарорлигини йўқотди. Одамлар қишлоқ жойларидан
шаҳарларга кўчиб келишади, ўз илдизларидан ажраб кетишади, янги иш
жойларига жойлашадилар ёки ишламайдилар. Улар
[c.141]
ғоят катта сонли
нотанишлар билан ўзаро муносабатда бўлиб, муносабатларнинг янги
моделлар таъсирига дуч келишади. Уларга маъно ва мақсад ҳиссини берадиган
ўзига хослик манбалари, барқарор жамиятнинг янги шакллари ва янги ахлоқий
тамойиллари керак. Дин, унинг йўналишлари, фундаментал оқимлари ушбу
талабларга жавоб беради. Ли Куан Ю Шарқий Осиё учун тушунтириш
берганидек:
“Биз сўнги бир-икки авлод давомида саноатлаштириш жараёнини
бошдан кечирган аграр жамиятлармиз. Ғарбда 200 ва ундан ортиқ йил содир
бўлган воқеалар бу ерда 50 йил ва ундан камроқ вақт давом этади. Буларнинг
барчаси аралашиб кетган ва жуда тор рамкаларга тиқилган, шу сабабли
номувофиқликлар ва адашишлар муқаррар. Агар сиз тез суръатлар билан
ривожланаётган мамлакатлар – Корея, Таиланд, Гонконг ва Сингапурга
қарасангиз, барчасида бир диққатга сазовор феномен мавжуд: диннинг
юксалиши... Қадимги урф-одатлар ва динлар – аждодлар дини, шомонлик энди
одамларни тўлиқ қондира олмайди. Инсоннинг тақдири ва нима учун биз бу
ердалигимизнинг янги изоҳлари қидирилиши бошланади. Бу жамиятдаги
улкан қизғинлик (
асабий қизғинлик
) даврлари билан боғлиқ.
Одамлар фақат маънавий манфаатларни кўзлаб яшамайдилар. Аммо
улар ўзи “мен”ини аниқламагунларича, ўзларининг ғаразли манфаатлари
орқасидан қувиб, ҳисоб-китоб ва рационал ҳаракат қила олмайдилар. Шу
сабабли идентификациялаш масаласи сиёсатнинг қизиқиш мавзусидир. Тез
суръатларда кечаётган ижтимоий ўзгаришлар даврида ўрнатилган ўзига
хослик қулайди, “мен” қайтадан баҳоланиши ва янги ўзига хослик яратилиши
талаб этилади. “Мен кимман?” ва “Менинг ўрним қаерда?” деган саволларга
жавоб топиш билан тўқнашган одамлар учун дин ишончли жавобларни
беради, диний гуруҳлар эса урбанизация туфайли йўқотилганларнинг ўрнига
келган кичик ижтимоий бирлашмаларга айланадилар. Хасан ал-Таробий
сўзлари билан айтганда: “Барча динлар одамларга ўзига хослик туйғусини ва
ҳаётий йўналишларини тақдим қилади”. Ушбу жараён орқали одамлар
тарихий ўзига хосликни кашф этадилар [c.142] ёки янгиларини яратадилар.
Динлар қандай универсал мақсадларга эга бўлишидан қатъи назар, улар
имонлилар ва кофирлар ўртасида ҳамда ўзининг юқори гуруҳи ва бошқа қуйи
гуруҳ ўртасида асосий тафовут ўтказиб одамларга ўзига хосликни беради.
Бернард Люис сўзларига кўра, мусулмон дунёсида “такрорланувчи
тенденция мавжуд – қийин даврларда мусулмонлар ўзларининг таянч ўзига
хосликларни ва диний жамоатга содиқлигини, яъни ўзига хосликни этник ва
ҳудудий белгилардан эмас, балки ислом динидан топадилар. Жил Кепел,
шунингдек, ўзига хосликни излаш марказий ўринни эгаллашига урғу беради:
«пастдан» қайта исломлаштириш маъносини йўқотган ҳамда шаклсиз ва
бегона бўлиб қолган дунёда ўзига хосликни тиклашнинг энг биринчи ва энг
асосий усулидир”. Ҳиндистонда модернизация оқибатида вужудга келган
босим ва бегоналашувга жавоб тариқасида “янги ҳинд ўзига хослигини
шаклантириш жараёни кетмоқда”. Россияда диний тикланиш “Россиянинг
1000 йиллик тарихи билан ягона узилмаган алоқа бўлган, фақат православ
черкови бериши мумкин бўлган ўзига хосликни топишни астойдил исташ”
нинг натижасидир. Мусулмон республикаларида эса тикланиш ўхшаш ҳолда
“Марказий Осиёдаги энг кучли, Москва томонидан ўн йиллар давомида куч
билан бостирилиб келинган ўзига хосликни ўрнатишга қараталиган интилиш”
нинг натижасидир. Хусусан, фундаменталистик ҳаракатлар замонавий
ижтимоий ва сиёсий моделларни, атеизмни, илмий маданиятни ва иқтисодий
тараққиётни жадал мажбуран сингдиришдан юзага келган хаос ва ўзига
хосликни, мазмунни ва бошқа ижтимоий тузилмаларни йўқотишни енгмоқ
усули. Уилям Макнил таъкидлашича, “ҳисоблашиш керак бўлган ҳаракатлар -
булар жамиятдан ўз аъзоларини жалб қилиб, тез ўсиб бораётганлардир”.
Чунки улар инсониятнинг янги англаган эҳтиёжларига жавоб беради (ёки
жавоб бераётганлиги тўғрисида хаёлот яратади)... Бу ҳаракатларнинг барчаси
ерга бўлган демографик босим эски қишлоқ турмуш тарзини кўпчилик аҳоли
учун бундан буён мавжудлигини имконсиз қиладиган ва урбанизациялашган
оммавий ахборот воситалари қишлоқларга кириб келиб, қишлоқ ҳаётининг
кўп асрлик асосларини вайрон қила бошлаган мамлакатларда яралиши бежиз
эмас.
Кенгроқ маънода бутун дунёда диний тикланиш бу – атеизмга, ахлоқий
релятивизмга
(
Do'stlaringiz bilan baham: |
