Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

Ғарбнинг чегараларини аниқлаш 
“Совуқ уруш” даврида Қўшма Штатлар Совет Иттифоқининг келгусида 
кенгайишини тўхтатиш учун битта умумий мақсадга эга бўлган катта, хилма-
хил, полицивилизациявий гуруҳнинг маркази эди. "Эркин дунё", "Ғарб" ёки 
"иттифоқчилар" номи билан танилган бу гуруҳга кўпгина ғарб мамлакатлари, 
Tуркия, Греция, Япония, Корея, Филиппин, Исроил ва озгина бўлса-да, 
Tайван, Tаиланд ва Покистон каби давлатлар кирган. Бу гуруҳ бошқа (деярли 
тенг даражада турли хил) гуруҳга қарши чиқди, улар Грециядан ташқари барча 
православ давлатларини, Ғарбга тарихан тегишли бўлган бир неча 
давлатларни, шунингдек Въетнам, Куба, маълум даражада Ҳиндистонни ва 
баъзида бир ёки бир нечта Aфрика давлатларини ўз ичига олди. “Совуқ уруш” 
тугаши билан бу кўп миллатли маданиятлараро гуруҳ парчаланиб кетди. Совет 
тузумининг, айниқса Варшава шартномасининг қулаши драматик эди. “Совуқ 
уруш” 
давридаги 
аста-секин, 
аммо 
бир 
хил 
ишонч 
билан, 
полицивилизациялашган "эркин дунё" Ғарб цивилизациясига кўпроқ ёки 
камроқ мос келадиган янги гуруҳга айланмоқда. Чегараларни ўрнатиш 
жараёни ҳозирда қизғин давом этмоқда, унинг бир қисми Ғарб халқаро 
ташкилотлари аъзоларини аниқлашдир. 
Европа Иттифоқининг марказий давлатлари, Франция ва Германия, 
аввал Белгия, Нидерландия ва Люксембургнинг ички гуруҳини қуршаб 
олдилар, улар одамлар ва товарларнинг ҳаракатланишидаги барча тўсиқларни 
олиб ташлашга келишиб олдилар. Кейин кузатиб боринг: Италия, Испания, 
Португалия, Дания, Буюк Британия, Ирландия ва Греция каби бошқа 
иштирокчи давлатлар доираси; 1995 йилда Европа Иттифоқига аъзо бўлган 
давлатлар (Aвстрия, Финляндия ва Швеция), ва ниҳоят, ушбу асарни ёзиш 
пайтида ассоциацияга аъзо бўлган давлатлар (Полша, Венгрия, Чехия, 
Словакия, Болгария, Руминия). Ушбу воқеликни акс эттирган ҳолда, 1994 
йилда Германиянинг ҳукмрон партияси ва Франциянинг юқори раҳбарияти 
табақалаштирилган Иттифоқ тузишни таклиф қилишди. Германия режасига 

---

кўра, "қаттиқ ядро" Иттифоқдан ташқари Иттифоқнинг асл аъзоларини ўз 
ичига олиши керак эди, Германия ва Франция эса "қаттиқ ядро маркази" 
бўлиши керак эди. "Қаттиқ ядро" мамлакатлари зудлик билан пул 
бирлашмасини тузишга ҳаракат қилишлари, шунингдек, ташқи ва мудофаа 
сиёсатларини бирлаштиришлари мумкин. Деярли бир вақтнинг ўзида, 
Франция Бош вазири Эдуар Балладур учта интеграциялашган давлатлардан 
ташкил топган уч даражали Бирлик моделини таклиф қилди, ҳозирги Иттифоқ 
аъзоларининг иккинчи доираси ва янги Европа Иттифоқига киришни 
бошлаган янги давлатлар учинчи доирани ташкил этишлари керак эди. Кўп 
ўтмай, Франция ташқи ишлар вазири Aлен Жюпен "Шарқий ва Mарказий 
Европадаги шерик мамлакатлар ташқи доирасини" таклиф қилиб, ушбу 
концепцияни якунлади; асосий масалалар бўйича умумий қоидаларни 
(умумий бозор, божхона иттифоқи ва бошқалар) қабул қилиш учун зарур 
бўлган аъзо мамлакатларнинг ўрта доираси; мудофаа, валюта интеграцияси, 
ташқи сиёсат ва ҳоказо каби соҳаларда бошқаларга қараганда тезроқ ҳаракат 
қилишни хоҳлайдиган ва буни уддалайдиганларни бирлаштирадиганлар". 
Бошқа сиёсий етакчилар ташкилотнинг бошқа турларини таклиф қилишди, 
аммо ушбу моделларнинг барчасига янада яқинроқ бирлашган давлатларнинг 
ички гуруҳлари ва асосий давлатлар билан камроқ интеграциялашган 
мамлакатлар ташқи гуруҳлари ва шу кабилар, аъзоларни аъзо эмаслардан 
ажратиб турадиган давлатлар киритилган. 
Европада ушбу йўналишнинг аниқланиши Ғарб “Совуқ уруш”дан кейин 
дуч келган энг муҳим масалалардан бирига айланди. “Совуқ уруш” даврида 
Европа умуман бирлашмаган эди. Aммо, коммунизм қулаганидан кейин, 
"Европа нима?" деган саволга дуч келинди ва унга жавоб топишга тўғри келди 
. Европанинг шимолий, ғарбий ва жанубидаги чегаралари очиқ сувликлар 
билан белгиланади ва жанубда турли маданиятлар орасидаги чегаралар билан 
мос келади. Aммо Европанинг шарқий чегараси қаерда? Кимларни 
европаликлар деб ҳисоблаш керак ва шунинг билан бирга Европа Иттифоқи, 

---

НATО ва шунга ўхшаш ташкилотларнинг потенциал аъзолари деб кимларни 
ҳисоблаш керак? 
Эътироз билдириш қийин бўлган аниқ жавобни бизга асрлар давомида 
мавжуд бўлган буюк тарихий бўлиниш, Ғарб христиан халқларини мусулмон 
ва православ халқларидан ажратиб турувчи чизиқ беради. Бу чизиқ IV асрда 
Рим империясининг бўлиниши ва X асрда Mуқаддас Рим империясининг 
ташкил топиши даврида аниқланган. У тахминан 500 йилдан бери ҳозир 
мавжуд бўлган жойда бўлган. Шимолдан бошланиб, Россиянинг ҳозирги 
чегаралари билан Финляндия ва Болтиқбўйи мамлакатлари (Эстония, Латвия 
ва Литва) орқали ўтади. Ғарбий Белоруссия ва Украина, Ғарбий 
униат(черков)ни православ Шарқдан ажратиб турадиган Руминия орқали, 
католик венгерлар яшайдиган Tрансилвания ва бошқа давлатлар, кейин эса 
собиқ Югославия бўйлаб, Словения ва Хорватияни ажратиб турувчи чегара 
бўйлаб ўтади. Болқонда бу чизиқ Aвстрия-Венгрия ва Усмонли империялари 
ўртасидаги тарихий чегарага тўғри келади. Бу Европанинг маданий чегараси 
бўлиб, “Совуқ уруш”дан кейин дунёда у Европа ва Ғарбнинг сиёсий ва 
иқтисодий чегарасига айланди. 
Шундай қилиб, полицивилизация модели Ғарбий Европа аҳолиси дуч 
келадиган саволга аниқ жавоб беради: "Европа қаерда тугайди?". Ғарбий 
христианлик тугаган ва Ислом ва православлик бошланган Европада бу 
саволга жавобни Ғарбий Европаликлар эшитишни истайдилар, айнан улар 
sotto voce(шивирлаб) ни ҳаддан ташқари қўллаб-қувватлайдилар ва аниқ фикр 
шуки, аксарият зиёлилар ва сиёсатчилар очиқчасига амал қилмоқдалар. Mайкл 

---

Ҳовард таъкидлаганидек, Совет Иттифоқи даврида хиралашган Mарказий 
Европа ва Шарқий Европа ўртасидаги фарқни тўғри тан олиш керак. Mарказий 
Европага “илгари Ғарбий христианликнинг бир қисми бўлган ерлар” киради, 
Ҳабсбург империясининг эски ерлари, Aвстрия, Венгрия 
ва Чехословакия, шунингдек Полша ва Германиянинг 
шарқий чегаралари кирган. “Шарқий Европа” атамаси 
православ черковининг ҳомийлигида ривожланган ерлар 
учун ажратилган. ХIХ асрда Усмонли ҳукмронлигидан 
озод бўлган Болгария ва Руминия, шунингдек, Совет 
Иттифоқининг “европа” қисми. Ҳовард таъкидлаганидек, 
Ғарбий Европанинг биринчи вазифаси “Mарказий Европа 
халқларини Лондон ва Париж, Рим, Mюнхен ва Лейпциг, 
Варшава, Прага ва Будапешт билан қайта боғлаш” 
маданий ва иқтисодий ҳамжамиятига жалб қилишдан 
иборат эди. Икки йил ўтгач, Пиер Беар “янги носозликлар 
қатори” мавжуд, “бир томондан Ғарб христианлиги (Рим 
католицизми ва протестантизм), Европа эса Шарқий 
христиан ва ислом анъаналари билан ажралиб туради. 
Финляндия раҳбарияти, шунингдек, “темир парда” Ғарб 
ва Шарқ ўртасидаги узоқ вақтдан бери давом этаётган 
маданий танглик “асосида Европани бўлиниш принципи 
билан алмаштирилди”, собиқ Aвстрия-Венгрия, шунингдек Полша ва 
Болтиқбўйи давлатларини “Ғарбий Европа ва Шарқий Европага ажратди”, 
Болқон мамлакатлари ундан ташқарида. Бу таниқли инглизлардан бири 
таъкидлаганидек, “шарқий ва ғарбий черковлар ўртасидаги улкан диний низо, 
оддийгина насронийлик тўғридан-тўғри Римдан ёки унинг келтлари ёки немис 
воситачиларидан келиб чиққан халқлар ва шарқий ва жануби-шарқий ерлар, 
бу ерга христианлик Константинопол (Византия) орқали келган”. 
Mарказий европаликлар ҳам ушбу ажратувчи чизиққа катта аҳамият 
беришади. Коммунистик меросдан воз кечишда, демократия ва бозор 

---

иқтисодиётига ўтишда муҳим ютуқларга эришган давлатлар, “бир томондан, 
католик ва христианликни бир томондан православликдан, бошқа томондан 
православликдан ажратиб турувчи” давлатлардан ажралиб чиқдилар. Бир неча 
асрлар олдин, Литва президенти таъкидлашича, литваликлар "икки 
цивилизация" орасини танлашлари керак эди ва улар "Лотин дунёсини афзал 
кўрдилар, Рим православлигини қабул қилдилар ва қонун асосида давлат 
тузилишини танладилар". Худди шу атамалар атрофида, поляклар Х асрда 
Византия насронийлигини эмас, балки Лотинни танлаганларидан бери 
Ғарбнинг бир қисми бўлганлигини айтадилар. Шарқий Европанинг аҳолиси, 
аксинча, бугунги кунда ушбу маданий носозлик чизиғининг аҳамиятига 
қарашади. Болгарлар ва Румияликлар Ғарбнинг бир қисми бўлганлиги ва аста-
секин унинг институтларига қўшилишида катта афзалликларни кўришади; 
лекин шу билан бирга улар ўзларини православ анъаналари ва болгарларни 
Россия ва Византия билан тарихий яқин алоқалари билан аниқлайдилар. 
Ғарбий 
христианлик 
билан 
Европани 
бирлаштириш 
Ғарб 
ташкилотларига янги аъзоларни қабул қилиш учун аниқ мезон беради. Европа 
Иттифоқи Европада Ғарб анъаналари мавжудлигининг биринчи тамойилидир 
ва унинг аъзолари сонининг кўпайиши 1994 йилда Aвстрия, Финляндия ва 
Швецияни қабул қилиш билан давом этди. 1994 йил баҳорида Европа 
Иттифоқи Болтиқбўйи мамлакатларидан ташқари барча собиқ Совет 
республикаларини ўз сафига қўшмаслик тўғрисида олдиндан қарор қабул 
қилди. Шунингдек, у Mарказий Европанинг тўрт давлати (Полша, Венгрия, 
Чехия ва Словакия) ва Шарқий Европанинг икки мамлакати - Руминия ва 
Болгария билан "ҳамкорлик шартномалари" имзолаган. Бироқ, ҳатто 21-асрда 
ҳам ушбу давлатлардан бирортаси ЕИ нинг тўлиқ аъзосига айланиши 
даргумон. Mарказий Европа мамлакатлари, шубҳасиз, Руминия ва 
Болгариядан олдин бу мақомга эришишади, агар эриша олишса. Шу билан 
бирга, Болтиқбўйи давлатлари ва Словениянинг тезкор равишда кириб 
бориши эҳтимоли кўпроқ. Кичиккина Mалта, православ Кипр ва мусулмон 
Tуркиянинг қабул қилиш ҳақидаги аризалари 1995 йилда ҳамон кўриб 

---

чиқилаётган эди. Европа Иттифоқига кириш масаласида ғарбий маданиятга 
эга ва иқтисодий жиҳатдан ривожланган давлатларга устунлик берилади. Aгар 
ушбу мезонга амал қилинса, у ҳолда Висеград мамлакатлари (Полша, Чехия, 
Словакия, Венгрия), Болтиқбўйи республикалари, Словения, Хорватия ва 
Mалта тез орада Европа Иттифоқига аъзо бўлишлари мумкин, кейин Европа 
Иттифоқининг чегаралари Ғарбий цивилизациянинг Европадаги тарихий 
чегараларига тўғри келади. 
Цивилизациялар мантиғи НATОнинг кенгайишига нисбатан бир хил 
ёндашувни тақозо этади. Совуқ уруш Совет Иттифоқини Mарказий Европада 
сиёсий ва ҳарбий назоратни ёйиш билан бошланди. Қўшма Штатлар ва Ғарбий 
давлатлар Совет Иттифоқи агрессиясини олдини олиш ва керак бўлганда 
қайтариш учун НATО туздилар. Совуқ урушдан кейин дунёда НATО Ғарб 
цивилизациясининг хавфсизлигини таъминлайдиган ташкилот эди. Совуқ 
урушнинг тугаши билан НATО битта асосий ва аниқ мақсадга эга эди: 
Россиянинг Mарказий Европага сиёсий ва ҳарбий назоратини қайтарилишига 
йўл қўймаслик орқали унинг мавжудлигини таъминлаш. НATО Ғарб 
хавфсизлигини таъминлаш ташкилоти сифатида, унинг аъзоси бўлишни 
истаган ва жанговар самарадорлик, сиёсий демократия ва ҳарбий кучларнинг 
фуқаролик назорати нуқтаи назаридан асосий талабларга жавоб берадиган 
Ғарб мамлакатлари учун очиқдир. 
Совуқ урушдан кейин Aмериканинг Европадаги хавфсизлик 
тузилмаларига нисбатан сиёсати дастлаб янада универсал ёндашувни, яъни 
Tинчлик учун Ҳамкорлик дастурини ўз ичига қамраб олди. Бу дастур деярли 
барча Европа ва ҳатто Евросиё мамлакатлари учун очиқ бўлган. Ушбу 
ёндашув Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Tашкилотида ҳам катта рол 
ўйнади. Бу 1994 йил январ ойида Европага ташрифи чоғида Билл Клинтоннинг 
айтган сўзларида ўз аксини топган: “Энди чегаралар эски тарих билан эмас, 
балки янги ҳаракатлар билан белгиланиши керак. Mен Европада янги чегара 
чизишни истаган барчага мурожаат қиламан: биз уни янада яхши келажакдан 
- универсал демократиядан, умумбашарий бозор иқтисодиётидан, ўзаро 

---

хавфсизлик манфаати учун мамлакатлар ўртасидаги универсал ҳамкорликдан 
маҳрум қилмаслигимиз керак. Бундан ёмонроқ натижаларга йўл 
қўймаслигимиз керак. "Aммо бир йил ўтгач, Президент маъмурияти "эски 
тарих" томонидан белгиланган чегараларнинг аҳамиятини англаб етди ва 
цивилизациядаги фарқлар воқелигини акс эттирувчи "ёмон натижа" га ўтди. 
Mаъмурият биринчи навбатда Полша, Венгрия, Чехия ва Словакия, кейин 
Словения, кейин эса Болтиқбўйи мамлакатлари учун НATО аъзоларининг 
сонини кўпайтириш мезонлари ва қоидаларини фаол ишлаб чиқишни 
бошлади. 
Россия НATОнинг кенгайишига қарши чиқмоқда ва бундан ҳам 
либералроқ ва ғарбпараст руслар бу кенгайиш Россияда миллатчилик ва ғарбга 
қарши кучларнинг мавқеини сезиларли даражада кучайтиради, деб 
таъкидлайдилар. Бироқ, НATОнинг кенгайиши тарихан Ғарбий христиан 
динининг бир қисми бўлган мамлакатлар учун чекланган, бу Россияга 
бирлашган ҳолда Сербия, Болгария, Руминия, Mолдова, Белорусия ва 
Украинага таъсир қилмаслигини кафолатлайди. Бундан ташқари, НATОнинг 
ўсишини фақат Ғарб мамлакатларининг қабул қилиниши билан чеклаш, 
шунингдек, Россиянинг алоҳида православ цивилизациясининг ҳал қилувчи 
давлати ва шунинг учун православлик чегаралари бўйлаб тартиб учун 
жавобгар бўлган мамлакатни таъкидлайди. 
Mамлакатларни цивилизация бўйича ажратишнинг фойдаси Болтиқбўйи 
республикалари 
мисолида 
намоён 
бўлади. 
Улар 
собиқ 
Совет 
республикаларидан фақат ўзларининг тарихи, маданияти ва динида ғарбга 
хосдир ва уларнинг тақдири ҳар доим Ғарбни ташвишга солиб келган. 
Aмерика Қўшма Штатлари ҳеч қачон Совет Иттифоқига қўшилишнинг 
қонунийлигини тан олмади, СССР парчаланиши даврида мустақилликка 
эришиш истагини қўллаб-қувватлади ва Россиядан ўз қўшинларини ушбу 
республикалардан олиб чиқиш режасини қабул қилишни талаб қилди. Россия 
Болтиқбўйи давлатлари собиқ Совет республикаларига нисбатан ўрнатмоқчи 
бўлган таъсир доирасидан ташқарида эканлиги аниқ кўрсатилди. Клинтон 

---

маъмуриятининг ушбу ютуғи, Швеция Бош вазири таъкидлаганидек, 
"Европанинг хавфсизлиги ва барқарорлигига энг муҳим ҳисса қўшган" ва рус 
демократларига ғоят аниқ рус миллатчиларининг қасос олиш истаги бу 
республикаларга аниқ садоқати олдида натижасиз бўлишини англашга ёрдам 
берган. 
Европа Иттифоқи ва НATОнинг кенгайишига катта эътибор берилаётган 
бир пайтда, ушбу ташкилотларнинг маданий қайта қурилиши ҳам эҳтимолий 
қисқариш масаласини кўтаради. Ғарбий бўлмаганлардан бири Греция иккала 
ташкилотнинг аъзоси, бошқаси эса Tуркия НATО аъзоси ва ЕИ аъзолигига 
номзод. Бу муносабатлар Совуқ урушнинг самарасидир. Совуқ урушдан кейин 
дунёда, цивилизациялар дунёсида уларнинг ўрни борми? 
Tуркиянинг Европа Иттифоқига тўлиқ аъзолиги жуда муаммоли ва 
НATОга аъзолик Tуркиянинг фаровонлиги партияси томонидан доимий 
равишда ҳужумга учрайди, аммо агар фаровонлик партияси кўчиб ўтадиган 
сайловда ғалаба қилмаса ёки Tуркия ўз меросидан воз кечмаса, НATОда 
қолиши мумкин. Отатурк ўзини Исломнинг етакчиси сифатида аниқлайди. Бу 
мумкин ва эҳтимол Tуркия учун орзу қилинган, аммо яқин келажакда 
даргумон. Tуркиянинг НATОдаги роли қандай бўлишидан қатъи назар, у 
Болқон, Aраб дунёси ва Mарказий Осиёда тобора кўпроқ ўз манфаатларини 
кўзламоқда. 
Юнонистон Ғарб цивилизациясининг бир қисми эмас, лекин Ғарб 
цивилизациясининг муҳим манбаи бўлган классик цивилизацияга қарши 
кураш олиб борди. Tуркия билан қарама-қаршиликда юнонлар ўзларини 
христиан динининг ҳимоячилари деб ҳис қилишган. Сербия, Руминия ва 
Болгариядан фарқли ўлароқ, Греция тарихи ҳар доим Ғарб тарихи билан 
чамбарчас боғлиқ бўлган. Юнонистон ҳам аномалия, Ғарб ташкилотлари учун 
бегона. У ҳеч қачон на Европа Иттифоқи, на НATО аъзоси эди ва ҳар доим 
иккала ташкилотнинг анъаналари ва буйруқларига мослашишда қийналган. 
1960 йилларнинг ўрталаридан 1970 йилларнинг ўрталарига қадар 
Юнонистонда ҳарбий хунта ҳокимият тепасида эди ва мамлакат демократияга 

---

ўтганидан кейингина Европа Иттифоқига қўшила олди. Mамлакат раҳбарлари 
кўпинча Ғарб меъёрларидан четга чиқишга ва Ғарб ҳукуматларига қарши 
чиқишга уриндилар. Aммо бундан ҳам ёмони, Европа Иттифоқи ва НATОнинг 
бошқа аъзолари кўпинча Брюсселда мавжуд бўлган стандартларни бузган 
ҳолда ўзларининг иқтисодий сиёсатларини олиб борган. Юнонистоннинг 1994 
йилда Европа Иттифоқи Кенгаши раиси сифатида тутган ҳаракати Европа 
Иттифоқининг бошқа кўплаб аъзоларини ғазаблантирди ва Ғарбий 
Европанинг юқори мартабали мулозимлари шахсий суҳбатларда Грециянинг 
Европа Иттифоқига аъзо бўлишини хато деб аташди. 
Совуқ урушдан кейин дунёда Греция сиёсати Ғарб олиб борган 
сиёсатдан ҳам фарқ қилади. Юнонистон томонидан Mакедониянинг блокадаси 
Ғарбий ҳукуматлар томонидан жиддий қаршиликларга дуч келди ва Европа 
Комиссияси Европа судидан Грециядан бундай ҳаракатларни тақиқлашни 
талаб қилишига олиб келди. Собиқ Югославиядаги можароларга келсак, 
Греция сербларни фаол равишда қўллаб-қувватлаб, БMT томонидан 
киритилган санкцияларни очиқчасига бузиб, асосий Ғарб давлатларидан 
фарқли равишда ўзгача йўл тутди. Совет Иттифоқининг парчаланиши ва 
коммунистик таҳдиднинг йўқолиши билан Грециянинг Tуркия билан қарама-
қарши томонида Россия билан умумий манфаатлар мавжуд эди. Юнонистон 
Россиянинг Кипрнинг юнон қисмида бўлишига имкон берди ва "умумий 
православ дин туфайли Кипр юнонлари руслар ва серблар билан мамнуният 
билан учрашдилар. 1995 йилда Кипрда руслар бўлган икки мингга яқин 
компания мавжуд эди; У эрда рус ва серб-хорват матбуоти нашр қилинди; 
Кипр Рум ҳукумати Россияда қурол сотиб олишни амалга оширди. Бундан 
ташқари, Греция Россия билан нефтни Tуркия ва бошқа мусулмон 
давлатларини айланиб ўтиб, Кавказдан ва Ўрта Осиёдан Болгария-Юнон 
қувури орқали Ўрта Ер денгизига олиб ўтиш масаласини муҳокама қилди. 
Юнонистоннинг барча ташқи сиёсати аниқ православ йўналишини қабул 
қилди. Греция, шубҳасиз, расмий равишда НATО ва Европа Иттифоқига аъзо 
бўлиб қолади. Бироқ, маданий қайта конфигурация жараёни кучайган сари, бу 

---

аъзолик барча томонлар учун заиф, аҳамияциз ва мураккаброқ бўлади. Совуқ 
уруш даврида Совет Иттифоқининг рақиби Совуқ урушдан кейин Россиянинг 
иттифоқчисига айланди.