Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

 
Darsning maqsadi:
Talabalarga kosmik zarralarni yer atmosferasidan o’tish 
jarayoni va keng atmosfera yog’dusi to’g’risida ma’lumotlar berish. 
Tayanch iboralar: 
yadro – elektromagnit kaskad, atmosfera, atmosfera 
tarkibi, myuonli komponenta, elektron – fotonli komponenta, nuklonlar, pionlar, 
mezonlar. 
Dars o’tish vositalari:
sinf doskasi, plakatlar, darsliklar, o’quv uslubiy 
qo’llanmalar, fizik lug’atdan foydalanish, tarixiy ma’lumotlar. 
Dars o’tish usullari:
takrorlash, suhbat va savol-javob hamda munozara 
asosida jonli muloqot o’tkaziladi, iboralarga izohlar beriladi. 
Yer atmosferasining xususiyatlari. 
Birlamchi kosmik zarralar uchun Yer atmosferasi kuchli to’siq hisoblanadi. 
Yer atmosferasining turli chuqurliklarida birlamchi kosmik zarralarga nisbatan 
butunlay boshqacha ikkilamchi zarralar qayd qilinadi. Birlamchi kosmik 
nurlarning Yer atmosferasidan o’tishida uning ikkilamchi zarralarga aylanishi 
atmosfera xususiyatlariga, ximiyaviy tarkibiga Quyoshga bog’liq bo’ladi.

---

93 
Yer atmosferasi asosan uch xil gazdan: azotdan (78,1%), kisloroddan (21%) 
va karbonat angidridi gazidan tashkil topgan bo’ladi. Dengiz suvi sathida havo 
zichligi 0,0012 G/sm
3
ga, bosim esa 1030 G/sm
2 
ga tengdir (Samarqand 
balandligida bosim taxminan 940 g/sm
2 
– ga tengdir). Bu modda miqdori kosmik 
zarralarning manbadan Yer atmosferasiga yetib kelguncha o’tadigan moda 
miqdoridan (~5 G/sm
2
) juda kattadir. 
Atmosferaning aniq chegarasi yo’q yuqori ko’tarilgan sari havo zichligi kamayib, 
ximiyaviy tarkibi ham o’zgarib borib, kosmik jismlararo muhitga aylanadi. 
Kosmik zarralarni (yadrolarni) sezilarli transformasiyasi atmosferaning ~ 3 
G/sm
3
bosimga to’g’ri keluvchi balandligidan boshlab vujudga keladi. Atmosfera 
bosimi yuqoriga qarab kamayib boradi. Bu o’zgarishni quyidagi formula bilan 
taxminan ifodalash mumkin. 


1
,
7
/
exp
h
p
p
o


(6.1)
bunda, r
0 
– dengiz suvi sathida o’lchanadigan atmosfera bosimi.