Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

VIII БОБ 
 
ЖАҲОН 
ГЕОСИЁСИЙ 
ТУЗИЛМАСИНИНГ 
ШАКЛЛАНИШИ: 
ГЕОСИЁСИЙ 
ДАВРЛАР 
ВА 
МОДЕЛЛАР 
 
8.1.Жаҳон геосиѐсий тузилмаси шаклланишининг ўзига 
хос хусусиятлари ва жаҳон системасининг таснифи
 
Жаҳоннинг бугунги геосиѐсий тузилмаси шакллангунга қадар 
инсоният минг йилликлар билан ўлчанадиган жуда қийин ва чигал 
тарихий йўлни босиб ўтди. Ижтимоий-сиѐсий характери, 
кишиларнинг моддий ва маънавий талаблари, эҳтиѐжларини 
қондириш заруриятига боғлиқ равишда инсоний жамиятлар ва 
бирлашмалар орасида турли-туман муносабатлар майдонга келган, 
қонли урушлар олиб борилган, йирик давлатлар, империялар барпо 
этилган, сўнгра бу давлат ва империялар қулаган. Шунга қарамай, 
Ер юзида ҳаѐт давом этган, кишилар энг қийин шароитларга 
мослашган, улардан қутулишнинг турли йўлларини излаган, 
олдинга ҳаракат қилишга, янги-янги манзилгоҳлар – қишлоқлар, 
шаҳарлар ва мамлакатларни бунѐд этишга қодир бўлган. Албатта, 
кишилар узоқ вақт бир-биридан айри-айри ҳолда, ўзаро алоқа 
қилмасдан яшай олмаган. Шунинг учун ҳам манзилгоҳлар 
муқаррар суратда бир-бири билан турли-туман алоқага киришган, 
савдо қилган, урушган ва сулҳ тузган, бўлғуси муносабатлар 
борасида муайян шартлар қўйган ва кафолатлар олган. Буларнинг 
ҳаммаси бугунги кунда халқаро муносабатлар системаси деб 
аталадиган воқеликнинг куртаклари эди. 
Геосиѐсат фанининг пайдо бўлиши билан тадқиқотчилар унинг 
объекти ва предмети борасида ҳар хил фикрлар ва назарияларни 
илгари сура бошладилар, 
жаҳоннинг кун сайин ўзгарадиган 
макон конфигурациясини (геосиѐсий тузилмасини) ва унинг 
асосида амалга ошириладиган давлатларнинг сиѐсатини
таҳлил 
этганлар ва муҳокама қилдилар. Инсоният жамияти жаҳоннинг 
геосиѐсий тузилмаси ѐки сиѐсий тартиботнинг турли босқичлари, 

---

315 
сайѐравий “ҳаѐтий маконлар” устидан назоратнинг шакл ва 
моделлари ва ҳоказо масалаларга бевосита қизиқа бошлади. 
Агар ўтган икки минг йил ичида Ер куррасининг ҳудуди ва 
аҳолиси характеристикасига назар ташлайдиган бўлсак, жаҳон 
геосиѐсий тузилмасининг динамикасини ва муайян ўзгаришларини 
аниқ-равшан кўриш мумкин.
Жаҳоннинг аҳоли ерлашган ҳамма ҳудудлари (шаҳарлар, 
қасабалар, қишлоқлар ва бошқалар) қуруқликнинг атиги икки 
фойизини ташкил этади. Шунга қарамай, XXI асрдан олдиноқ 
кишилар (давлатлар, давлат бирлашмалари ва шу кабилар) 
сайѐранинг қуруқлик, денгиз, ҳаво ва ҳатто космик маконлари 
устидан геосиѐсий ва геостратегик назорат ўчоқларини барпо 
этишга муваффақ бўлишди.
Ер курраси аҳолисининг ерлашиш характеристикаси шуни 
кўрсатадики, тахминан 6 миллиард кишининг кўпчилиги Осиѐ, 
Европа ва АҚШнинг шимолий ва жанубий соҳилларида яшайди. 
Қуруқликнинг 15 фойизида бир километр квадрат ҳудудга 10 киши 
тўғри келади. Айни чоғда қуруқликнинг тахминан 50 фойизида бир 
километр квадратга ўртача бир киши, қуруқликнинг 25 фойизида 
бир квадрат километрга бир кишидан кам тўғри келади, 
қуруқликнинг 10 фойизи бўлса, умуман, яшашга яроқсиздир. 
Ваҳоланки, ўтган икки минг йил ичида Ернинг макон кўрсаткичи, 
айтиш мумкинки, деярли ўзгармади, аҳоли сони бўлса, 230 
миллиондан 6 миллиард кишига етди
1
.
Жаҳон геосиѐсий тузилмаси шаклланиши ва ўзгариши 
суръатига таъсир ўтказувчи жаҳоншумул ҳодисалар сирасига: 
-
Евроосиѐ халқларининг IV – XI асрлардаги буюк кўчишини; 
-
XV
–
XVII
асрлардаги Буюк географик кашфиѐтларни;