Pul muomalasining eng muhim miqdoriy ko’rsatkichi bu pul aylanmasi bo’lib, u iqtisodiy aylanmani ta’minlaydigan va xususiy shaxslar, korxonalar va davlatga tegishli bo’lgan sotib olish va to’lov vositalarining umumiy miqdoridir.
Muomaladagi naqd pullar
Naqd pulsiz mablag’lar
Pul massasi tarkibi asosan ikkita komponent dan tashkil topadi Muomaladagi naqd pullar - pul massasining yukori likvidli mablag’lari hisoblanib, istalgan paytda to’lov vositasi sifatida foydalanish imkoniyatini beradi. Ushbu agregat muomaladagi banknot va tangalarni uz tarkibiga oladi. Naqd pulsiz mablag’lar - mulkiy shaklidan kat'iy nazar barcha turdagi xo’jalik yurituvchi sub'ektlarning kredit muassasalarida hisobraqamlardagi. shuningdekl, pastik kartochkalar va hisob - kitob cheki ko’rinishidagi mablag’lardan iborat
Pul massasi - bu jismoniy shaxslarga, institutsional egalariga va davlatga tegishli bo’lgan xalq xo’jaligidagi tovarlar va xizmatlarning aylanishini ta’minlaydigan naqd va naqdsiz sotib olish va to’lov vositalarining kombinatsiyasi. Pul massasi tuzilishida faol ayirboshlash mablag’lari sifatida xizmat qilishi mumkin bo’lgan pul aylanmalari, hisobvaraqlar qoldiqlari, shu jumladan, iqtisodiy aylanmaga xizmat qiladigan mablag’lar va passiv qismi mavjud.
pul massasining tuzilishi ancha murakkab bo’lib, pulni birinchi navbatda naqd qog’oz qog’oz va ozgina almashtiriladigan tanga deb biladigan o’rtacha iste’molchi ongida shakllangan stereotipga to’g’ri kelmaydi
Muomaladagi likvidlik darajasi past hisoblangan pullar kvazipullar deb yuritiladi. Ushbu pullarning tarkibiga nisbatan nast likvidli va to’lov vositasi sifatida ishlatilmaydigan qimmatli qog’ozlar kiradi.
Shunday qilib, klassik miqdoriy nazariya uchun uchta qoida:
1) sabablilik (narxlar nullarning massasiga bogliq bo’ladi);
2) mutanosiblik (narxlar pullar miqdoriga mutanosib ravishda o’zgaradi)
3) universallik (pullar miqdorining o’zgarishi hamma tovarlarning narxlariga bir xilda ta'sir qiladi) xos bo’lgan.
Pulning miqdoriy nazariyasi pulga bo’lgan talabni almashinuv tenglamasi yordamida aniqlaydi:
M · V = P · Y
Bu yerda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi;
P – baholar darajasi (baho indeksi); Y – real YaIM.
Pulning aylanish tezligi, iqtisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barqaror bo’lganligi uchun ham doimiy kattalik deb qabul qilinadi. Ammo bank tizimiga hisob-kitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy qilinishi natijasida u o’zgarishi mumkin. V doimiy bo’lgan sharoitda almashtirish tenglamasi quyidagicha bo’ladi:
M · V = P · Y (Fisher tenglamasi), bundan:
Muomaladagi naqd pullar miqdorining o’sish sur'ati umumiy pul massasi o’sishiga nisbatan past bo’lib, 9,4 foizni tashkil etdi. Natijada, umumiy pul massasidagi naqd pullar ulushi 2019 yil boshidagi 27,6 foizdan 26,6 foizgacha pasaydi
Bashorat qilish mumkinligiga qarab kutilayotgan va kutilmagan inflyasiya farqlanadi. Kutilayotgan inflyasiya va uning oqibatlarini oldindan bashorat qilish mumkin, kutilmagan inflyasiyani oldindan aytib bo’lmaydi.
Ravojlangan mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi.
Pul birligi.
Valyuta kursini belgilovchi qoidalar.
Baho masshtabi.
Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qoђoz pul va tanga.
Emissiya tizimi
Davlat yoki kredit apparati
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga ega.
- Oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qoђoz pul aylanadigan, kredit pullarga o’tish.
- pulni muomilaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.
- pul muomilasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi
O’zbekiston respublikasining pul tizimining elementlari:
Pul birligi - so’m
Pul birligining turlari - qoђoz va metal pullar
Ularni muomilaga chiqarish qoidalari.
Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.
Naqd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar.
Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari.
Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari.
Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi.
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo’lmagan vazifa.
O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas.
Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan, uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya jarayoni yanada tezlashayotganligidan dalolat beradi.
Xorijiy valyutadagi depozitlarning ulushi esa dastlabki ikki oyda 34,8 foizgacha oshgan bo’lsa, yil yakuniga qadar 31,2 foizgacha pasaydi (24-rasm). Biroq, 2019 yil avgustda milliy valyuta kursining keskin qadrsizlanishi (9,0%) aholining jamg’arish kayfiyatiga ta'sir o’tkazdi va natijada milliy valyutadagi depozitlarning yillik o’sishi 4,3 foiz bandga sekinlashdi (62,5 foizdan 58,2 foizgacha)
Etiboringiz uchun rahmat
