Ал-Адаб ал-Муфрад

Ҳадис илмидан сабоқлар. Имом Муҳаммад Исмоил ал-Бухорий. “Ал-Адаб ал-Муфрад” асари


Режа:
1. Имом Муҳаммад Исмоил ал-Бухорий – буюк муҳаддис олим
2. Имом ат термизийнинг ҳадис илмини тараққий этишдаги ўрни.


Таянч сўз ва иборалар: Олимнинг таржимаи ҳоли, ҳадис атамаси, ҳадисларнинг юзага келиши, муҳаддис, Муҳаммад алайҳиссалом, ҳадисларда тарбия, раҳм-шавқатлилик, яхши қўшничилик, ота-онага ҳурмат, етимпарварлик, одамийлик, нафсни тийиш, имон-эътиқод хусусида ҳадислар сабоғи.


1. Имом Муҳаммад Исмоил ал-Бухорий – буюк муҳаддис олим

Ҳижрий 194-йил шаввал ойининг 13-куни, ҳозирги ҳисобда 810-йил 20-июлида Бухорода бир инсон таваллуд топди. Шу кундан эътиборан ислом олами ўзгача руҳ, ўзгача тароват билан яшай бошлади. Шу шаҳар Бухорои Шариф деб атала бошлади, унинг фарзандлари эса Бухорийлар деб эъзозланиб тилга ола бошладилар. Бу инсон “Ҳадис илмининг амири” деб ном олган Имом ал-Бухорий эди. Ул мўтабар зотнинг тулиқ исми шарифлари Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ибн Иброхим ибн Муғаивра Ибн Бардазбех ал Жуафий – Бухорийдир.

Буюк муҳаддис отадан ёш қолади ва асосан волидаси қўлида тарбия топади. Ёшлигидан ақл – идрокли, ўткир зенҳли бўлган ал-Бухорий барча илоҳий ва дунёвий илмларни чуқур ўрганишга киришади, тезда уламолар назарига тушади. У айниқса, ҳадис илмини зўр иштиёқ билан эгаллашга киришади. Тарихий манбаларда келтирилишича, у 10 ёшидан бошлаб ўз юртидаги ровийлардан эшитган ҳадисларни, Абдуллоҳ ибн ал Муборак вал Валий каби олимларнинг ҳадисларини мутолаа қилиб ёдлаган. 825-йили 16 яшар ал – Бухорий онаси ва акаси Аҳмад билан Хижозга қараб йўл тутади, муқаддас шаҳарлар Макка ва Мадинани зиёрат қилиб, олти йил Хижозда яшаб ҳадис илмидан астоийдил таълим олади. Ўз билимини янада ошириш мақсадида ўша пайтда илм фаннинг йирик марказларидан хисобланган Дамашқ, Қохира, Басра, Кута, Бағдод каби шаҳарларда яшаб, у жойлардаги машҳур олимлардан ҳадис билан бир қаторда фикр илмидан ҳам таълим олади. Имом Ал – Бухорий ҳаётининг кўп қисми хорижий элларда мусофирчиликда ўтиб, илм талабида у Шарқнинг кўпгина шаҳарларида бир неча мартадан бўлади.
Нишопурлик ал – Ҳакимнинг ёзишича, ал-Бухорий устозларининг сони тўқсон атрофида бўлган. Хусусан, Муҳаммад ибн Юсуф ал-Фаробий, Убайдулло ибн Муса ал – Абасий, Абу Бакир Абдулло ибн Аз – Зубайр ал – Хамидий ибн Рахавайх номи билан машур бўлган Имом Ишоқ ибн Иброҳим, Имом Аҳмад ибн Хаҳбал, Али ибн ал – Маданийлар ал – Бухорий ижодининг шаклланишида катта таъсир кўрсатган.
Ал – Бухорий ҳам кўпгина муҳаддисларга устозлик қилган. Ислоқ ибн Муҳаммад ал – Маснадий, Муҳаммад ибн Халиф ибн Қутайба, Иброхим ал – Ҳарбий, Абу Исо ат – Термизий, Муҳаммад ибн Наср ал – Марвазий, Муслим ибн ал Хожасож каби олимлар унинг раҳбарлигида етук даражага еришганлар.
Термизлик машҳур муҳаддис Абу Исо ат – Термизий ал – Бухорийга ҳам шогирд, ҳам сафдош, ҳам юртдош ҳисобланади.
Ал–Бухорий умрининг охирларида (863-868) Нишопурда яшаб, Мадрасада ҳадис илмидан дарс берган. Ал – Бухорий нафақат йирик билим эди, балки ўзининг ғазал хулқ – атвори, одамохунлиги, мурувватлиги, ҳимматлиги ва беқиёс саховатлиги билан бошқалардан тамомила ажралиб турган.
У зеҳни ўркирлиги ва ёдлаш қобилиятининг кучлилиги билан ҳам халқ орасида ғоят шуҳрат қозонган.
Тарихчилар Ал-Бухорийнинг 600 мингга яқин ҳадисни ёд билганини таъкидлайдилар. Имом Ал–Бухорий хориждан қайтгач, ўз Ватани Бухорада уламоларга Ал – Бухорийни кўра олмас эдилар. Натижада ҳасадгўйлар қутгуси билан Бухорий ҳадис илмидан сабоқ бериш билан машғул бўлади.
Кўпчилик уни ҳурмат қилган, аммо баъзи ҳасадгўй, қора ниятли кишилар амри билан Ҳомид ибн Аҳмад аз – Зухалий билан Ал – Бухорийнинг ораси бузилиб қолади.
Бунга сабаб амир олимдан ҳузурига келиб “Ал-Жомеъ ас - саҳийҳ”, “Ат - Тарих” китобларини ўқиб беришни талаб қилади. Лекин ал–Бухорий “Мен илмни хор қилиб, уни ҳокимлар эшиги олдига олиб бормайман, кимга илм керак бўлса, ўзи келсин. Лекин Оллоҳ охират куни илмни яширмай уни толибларга сарф қилганим учун мени кечиради”, деган жавобни айтади. Амирга бу жавоб ёқмай, фитначи шахсларнинг гапига кириб, ал – Бухорийга шаҳарни тарк этишни буюради. Шундан кейин ал – Бухорий Самарқандга қараб йўл олади ва бир мунча муддат Хартанг қишлоғида ўз шогирдлари ва қариндош – уруғлариникида яшайди.
Ҳижрий 256-йил (милодийда 870-йил 1-сентябр) 62 ёшида оғир касалга чалиниб вафот этади ва шу ерда дафн қилинади.
Имом ал – Бухорий авлодларига бой ва қимматли илмий мерос қолдирган бўлиб, у ёзган асарларининг сони йигирмадан ортиқдир. Улардан “Ал – Жомеъ ас-саҳийҳ”, “Ал-адаб ал - Муфрад”, “Ат – Тарих ас-сағир”, “Ат – Таърих ал-кабийр”, “Китоб ал - Илал”, “Бир ул - волидайн”, “Асмои ус -сахоба”, “Китоб ал-куна” ва бошқаларни кўрсатиб мумкин. Буюк алломанинг илм оламига машҳур асарларидан бири, шубҳасиз, “ал-Жомеъ ас-саҳийҳ”дир. Бу асар “Саҳийҳ –ал Бухорий” номи билан машҳурдир. Бухорийгача ўтган муҳаддислар ўз тўпламларига эшитган барча ҳадисларни танлаб ўтирмай қаторасига киритаверганлар. Имом ал-Бухорий эса турли ровийлардан эшитган ҳадисларни тоифаларга бўлиб уларни ишончиларини ажратиб олди, чала ҳадисларни мазмунини тиклади. Имом ал-Бухорий ушбу йирик асари ёзилганига тахминан 1200 йил бўлди, ўша даврдан бошлаб токи шу вақтгача у ислом таълимотида Қуръондан кейинги иккинчи ўринда турадиган иккинчи манба сифатида юқори баҳоланиб келмоқда. Имом ал-Бухорий тўпламларга киритилган ҳадислар фақат ислом таълимотига оид умумий қоидаларни акс эттириш билан чекланиб қолмайди. Улар мехр-муҳаббат, сахийлик, очиқ кўнгиллик, ота – она, аёллар ва катталарга ҳурмат, етим – есирларга мурувват, фақир-бечораларга ҳиммат, Ватанга муҳаббат, меҳнатсеварлик ва ҳалолликка даъват этиш каби ҳақиқий инсоний фазилатлар ва намунали тарғиботлар қомусидир.
Унда нима яхши, нима ёмон, нимани қилиш керак, нимадан ўзини тийиш лозимлиги ҳақида ёшларимизга тарбиявий аҳамиятга эга йўл – йўриқлар, панд-насиҳатлар ва ўгитлар акс эттирилган.
Имом ал-Бухорий ҳикматларидан ота – онанинг дуоси ҳақида.
Абу – Ҳурайра айтдилар. Расулуллоҳ “Уч тоифа кишиларнинг дуоси ҳеч шубҳасиз, Оллоҳ Таоло қошида мақбўлдир. Мазлум кишининг дуоси, мусофирнинг дуоси ва ота – онанинг дуоси”, деганлар.
Раҳм қилмайдиган кишининг гуноҳи ҳақида Расулуллоҳ: “Силаи раҳм қилмайдиган киши жаннатга кирмайди”, дедилар.