Aktsionerlik jamiyatida pul mablaglari hisobi va auditi

Aktsionerlik jamiyatida pul mablaglari hisobi va auditi
Reja.

1. 
   Aksiyadorlik jamiyatining tashkiliy tuzilmasi.
   
2. 
   Kassa operatsiyalarini hisobga olish.
   
3. 
   Hisob-kitobschotibo`yichaoperatsiyalarnihisobgaolish
   

Aksiyadorlik jamiyatining tashkiliy tuzilmasi.

Aksiyadorlar jamiyati — daromad topish maqsadida hissadorlik tamoyiliga binoan uyushgan sherikchilik jamiyati. Aksiyadorlar jamiyati boshqa sherikchilik korxonasidan farqliroq, muomalaga nominal qiymati koʻrsatilgan aksiyalar chiqarish va uni sotish yoʻli bilan tarqatish bunday jamiyatning moliyaviy negizini tashkil etadi. Aksiya egalari dividend shaklida daromad oladilar. Aksiyadorlar jamiyatining ochiq va yopiq jamiyat shaklidagi koʻrinishlari bor:

• 
  Yopiq aksiyadorlar jamiyati — aksiya egalari maʼlum guruh, masalan, taʼsischilarning oʻzi bilan cheklanadi. Aksiyalar faqat ularning oʻrtasida tarqatiladi.
  
• 
  Ochiq aksiyadorlar jamiyati — jamiyat aksiyalari erkin sotiladi va sotib olinadi, aksiyadorlar soni cheklanmagan, xohlagan va aksiya olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxs, shu jumladan, ajnabiy shaxslar uning aʼzosi boʻla oladi.
  

Aksiyadorlar jamiyati pulni bir yerga toʻplab biznesga qoʻyish uchun tuziladi. Uning tashkilotchilari taʼsischilar deb yuritiladi. Taʼsischi firmalar, banklar, davlat va ayrim fuqarolar boʻlishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyatining afzalligi shundaki, u mayda pulni toʻplab yirik pulga aylantirish, yaʼni kapital boʻla oladigan pulga aylantirishdan, mayda puldorlarning pulini ham biznesga qoʻyishdan iborat. Aksiyadorlar jamiyatini boshqarishning oliy organi — aksiyadorlar majlisi, soʻngra — direktorlar kengashi va quyi boʻgʻini — boʻlinmalar boshqarmasidan iborat. Aksiyadorlar majlisi aksiyadorlar jamiyati yillik hisobotini, nizomdagi oʻzgarishlarni, daromadning taqsimlanishini, foyda-zarar hisob-kitobini, taftish natijalari, rahbarlarni saylash masalasini koʻrib chiqadi va tegishli qarorlar qabul qiladi. Dastlab aksiyadorlar jamiyati 17-asrda paydo boʻlgan, hozir keng tarqalib, ommaviy tus olgan. Oʻzbekistonda aksiyadorlar jamiyati bozor islohotlari davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida paydo boʻldi, davlat korxonalarini aksiyadorlar jamiyati aylantirish mulkiy oʻzgarishlarning yoʻnalishlaridan biriga aylanadi. Islohotlarning birinchi bosqichida yopiq turdagi aksiyadorlar jamiyati tashkil topdi. Uning 2-bosqichida ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati shakllana boshladi. Oʻzbekistonda aksiyadorlar jamiyati nodavlat sektoriga kiradi. Aksiyadorlar jamiyati mustaqil, lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar asosida ish koʻradi.
Aksiyadorlik kapitali – aksiyadorlar jamiyatining kapitali, sherikchilik asosida tashkil topgan kor-porativ mulk hisoblanadi. Aksiyadorlik kapitali tarkibi Nizom (Ustav kapitali, qoʻshimcha kapi-tal, rezerv fondidan va taqsimlanmagan foydadan iborat. Aksiyadorlik kapitali asosini Nizom kapitali tashkil etadi. Nizom kapita-li jamiyat tashkil etilgan chogʻda uning mol-mulkiga aksyadorlar qoʻshgan ulush boʻlib, pulga chaqib hisoblanadi. Bu ka-pital ma’lum miqdordagi aksiyalardan iborat boʻlib, uning ta’sischilari orasida taqsimlanadi. Aksiyadorlik kapitali Nizom kapita-lidan tashqari qoʻshimcha aksiya chiqarib jalb etilgan kapitaldan va kapitallashgan daromad hisobiga oʻsib boradi. Aksiyadorlik jamiyat beradigan dividend kapitallashganda Aksiyadorlik kapitali ga kelib qoʻshiladi. Aksiyadorlik kapitali pul shaklida chiqarilgan aksiyalar summasidan, moddiy shaklda jamiyat faoliyatini ta’minlovchi mol-mulkdan iborat boʻladi.Aksiyadorlik jamiyatlarini tuzish, ularning faoliyati va ularni tugatish, aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish bilan bog‘liq munosabatlar ushbu Qonun hamda O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonunlari bilan tartibga solinadi. Qishloq xo‘jaligi, bank, investitsiya va sug‘urta faoliyati sohalarida, shuningdek davlat korxonalarini xususiylashtirish chog‘ida aksiyadorlik jamiyatlari tuzish va ular huquqiy holatining o‘ziga xos xususiyatlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ustav fondi jamiyatning aksiyadorlarga nisbatan majburiyatlarini tasdiqlovchi muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan xo‘jalik yurituvchi subyekt aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. Jamiyat qonun hujjatlarida taqiqlanmagan faoliyatning har qanday turlarini amalga oshirish chog‘ida huquqlarga ega bo‘ladi va majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladi. Jamiyat yuridik shaxs hisoblanadi va o‘zining mustaqil balansida hisobga olinadigan alohida mol-mulkiga ega bo‘ladi, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni olishi hamda amalga oshirishi, zimmasiga majburiyatlar olishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin.
Jamiyatning sof foyda daromadining bir qismi aktsionerlar o’rtasida o’zaro taqsimlanishi dividend hisoblanadi (O’zbekiston Respublikasining «Aksionerlik jamiyatlari va aksionerlar huquqlarini himoya qilish to’g’risi»dagi qonunining 48- moddasi);Dividendlar – aksiyalar bo’yicha to’lanishi majburiy bo’lgan sof daromad; yuridik shaxs tomonidan uning ta’sischilari o’rtasida(ishtirokchilari, o‘zlariga ularning ulushlari, payay va qo’shgan jamg’armalariga asosan)sof daromadning bir qismi va(yoki) o’tgan yillarning taqsimlanmagan daromadlari; Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari o‘zlariga tegishli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz erkin tasarruf etishi mumkin bo‘lgan jamiyat ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati deb hisoblanadi. Ochiq turdagi aksiyadorlik muassislari tarkibiga kiruvchilarning eng kam soni cheklanmaydi. Ochiq turdagi jamiyat o‘zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o‘tkazishga va qonun hujjatlarining talablarini hisobga olgan holda ularni erkin sotishga haqli bo‘ladi.
Ochiq o‘tkaziladigan obunadan maqsad - nizomli sarmoyani ko‘paytirish, moliyaviy imkoniyatlarni kengaytirish. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, cheklangan miqdorlarda tez-tez obuna o‘tkazish eng ko‘p foyda beradi: katta pul qilingan obuna uning muvaffaqiyat bilan yakunlanishini kafolatlamaydi, reklama kompaniyasi uchun katta mablag‘larni band qiladi, dividendlar darajasini pasaytirib yuboradi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining tashkiliy tuzilmasi .

Ochiq turdagi jamiyat :

jamiyatning yillik hisobotini, buxgalteriya balansini, foyda va zararlar hisob varag‘ini;

• jamiyat aksiyalari emissiyasi ma’lumotnomasini;

  
  

• ushbu qonunda nazarda tutilgan tartibda aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi o‘tkazilishi to‘g‘risidagi xabarni;

  
  

• jamiyat kafillagan shaxslarning ularga qarashli aksiyalar soni va turlarini ko‘rsatgan holda tuzilgan ro‘yxatlarini;

  
  

• vakolatli davlat organi tomonidan belgilanadigan boshqa ma’lumotlarni ommaviy axborot vositalarida har yili e’lon qilishi shart.

  
  

Aksiyadorlar kapitali, shuningdek, kompaniyaning "aktsiyadorlar kapitali", "aksiyadorlar kapitali" yoki "sof qiymati" deb ham ataladi. Ustav kapitali – aksiyadorlik jamiyatining ko‘plab alohida kapitallarni birlashtirish va aksiyalar va obligatsiyalarni sotish yo‘li bilan kichik investorlarning naqd pul jamg‘armalarini jalb qilish natijasida hosil bo‘lgan kapitali. Ustav kapitali rasmiy ravishda shaxsiy bo'lmagan kapitaldir, chunki u alohida a'zolarning emas, balki butun aksiyadorlik jamiyatining mulki hisoblanadi. Aslida, eng yirik moliyaviy magnatlar uni nazorat paketi orqali boshqaradi. O'z kapitali, bir tomondan, ishlab chiqarishda faoliyat ko'rsatuvchi real ishlab chiqarish kapitali (mehnat qurollari va buyumlari, sanoat binolari va boshqalar) shaklida harakat qiladi. Boshqa tomondan, u o'zining aks ettirilgan mavjudligini aktsiyadorlik jamiyatining qimmatli qog'ozlarida - aktsiyalar va obligatsiyalarda topadi, ular maxsus "mulk huquqi" bo'lib, shu bilan real kapitalning qog'oz dublikatlari ko'rinishida namoyon bo'ladi. O'z egalariga daromad keltiruvchi aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar soxta kapitalni tashkil qiladi. Aktsiyalar va obligatsiyalar korxonalar real kapitalining harakatidan mustaqil ravishda muomalada bo'ladi. Qimmatli qog'ozlar bilan ifodalangan kapital miqdori odatda aktsiyadorlik jamiyatlariga qo'yilgan haqiqiy kapitaldan ancha katta. Bu kapitalistik ishlab chiqarishning o'sishi davrida katta dividendlar hisobiga aktsiyalarning narxi ularning nominal qiymatidan ancha yuqori bo'lganligi bilan ham, ssuda foizlarining o'rtacha stavkasining pasayish tendentsiyasi bilan izohlanadi. Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali. Bunday kapital nafaqat jamiyat ustavida belgilangan va uning a'zolarining badallaridan shakllanadigan ustav kapitali emas. Bundan tashqari, u o'zidan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan ma'lum miqdordagi aktsiyalarga bo'linadi. Qonuniy tahrirda aktsiyadorlik jamiyati "ustav kapitali aktsiyalarga bo'lingan xo'jalik jamiyati" deb ataladi. Biroq, ichida iqtisodiy jamiyat ustav kapitali uning ishtirokchilarining badallari hisobiga shakllantiriladi, aksiyadorlik jamiyatida esa bir xil kapital aksiyalarga bo‘linadi. Ma'lum bo'lishicha, xuddi shu holatda kapital bir vaqtning o'zida qismlardan (bazalardan) birlashtiriladi va qismlarga bo'linadi. Demak, quyidagi ta’rifni berishimiz mumkin: aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali yuridik shaxsning kapitali bo’lib, uning ishtirokchilarining ushbu badallarni aktsiyalarga almashtirish yo’li bilan qo’shgan hissalari hisobidan shakllanadi.
Aksiyadorlik jamiyatining e’lon qilingan ustav fondini ko‘paytirishga aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qarori bilan chiqarish uchun e’lon qilingan barcha aksiyalar joylashtirilgandan va to‘langanidan keyingina yo‘l qo‘yiladi. Aksiyadorlik jamiyatining e'lon qilingan ustav kapitalini kamaytirish e'lon qilingan va chiqarilgan (to'langan) kapital o'rtasidagi farq miqdoriga ko'ra mumkin. E'lon qilingan ustav kapitalini eng kam miqdordan pastga tushirishga yo'l qo'yilmaydi. Aktsiyadorlik jamiyatining e'lon qilingan ustav kapitalini kamaytirish to'g'risidagi qaror ham aksiyadorlar umumiy yig'ilishining qarori bilan qabul qilinadi. E'lon qilingan ustav kapitalini kamaytirishga aksiyadorlik jamiyatining barcha kreditorlari bu haqda bosma nashrda e'lon e'lon qilish va (yoki) yozma xabar yuborish yo'li bilan xabardor qilingan kundan boshlab 30 kundan kechiktirmay yo'l qo'yiladi. Kreditorlar bu holda tegishli majburiyatlarning muddatidan oldin bekor qilinishini yoki bajarilishini hamda ularga etkazilgan zararning qoplanishini talab qilishga haqli. Jamiyatning chiqarilgan (to'langan) ustav kapitali yangi aktsiyalarni chiqarish yoki chiqarilgan aktsiyalarni qaytarib sotib olish va keyinchalik bekor qilish yo'li bilan o'zgartirilishi mumkin. Shu bilan birga, chiqarilgan aksiyalarning umumiy nominal qiymati tegishli turdagi aksiyadorlik jamiyatining chiqarilgan (to'langan) ustav kapitali uchun belgilangan eng kam miqdordan kam bo'lmasligi kerak. Agar ikkinchi va undan keyingi har qanday moliyaviy yil oxirida aktsiyadorlik jamiyatining sof aktivlarining qiymati chiqarilgan (to'langan) ustav kapitali miqdoridan kam bo'lsa, jamiyat uni kamaytirish to'g'risida qaror qabul qilishi shart. Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitalini to'lash tartibi.

Kassa operatsiyalarini hisobga olish

Korxonaning kassasi buxgalteriya apparatining tarkibida bo’lib, unga
naqd pul mablag’lari va boshqa qimmatlik (qimmatli qog’ozlar, pulli
huiiatlar, pochta markalari va boshqa)larni qabul qilish, berish hamda
saqlash operatsiyalarini amalga oshirish majburiyati yuklatilgan.
Pul mablag’larining butligi, kassa operatsiyalarini bajarish bo’yicha
moddiy javobgarlik korxona rahbari tomonidan tayinlanadigan kassirga
biriktirilgan bo’ladi. Kassa operatsiyalarini yuritish belgilangan qoidaga ko’ra tartibga solinadi.
Kassada kechiktirib bo’lmaydigan xarajatlarni qoplash uchun zarur
bo’lgan belgilangan limit doirasida qoldiq bo’lishi mumkin. Belgilangan
limitdan ortiqcha naqd pul kassada faqat ish haqi, pensiya, nafaqa, stipendiya
berish kunlari, bank muassasasidan pul olinadi va olingan kun ham qo’shilgan
holda uch kun muddatda saqlanishi mumkin. Kassaga pulni qabul qilish bosh buxgalter yoki uning yordamchisi tomonidan imzolangan kassa kirim orderi (K.O 1-shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Bunda pul topshiruvchiga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzolangan kvitansiya beriladi.
Kassadan naqd pul kassa chiqim orderi (KO-2-shakl) ) yoki kassa chiqim orderi rekvizitlari o’rnini bosuvchi maxsus shtamp qo’yilgan talabga muvofiq rasmiylashtirilgan huiiatlar (to’lov qaydnomasi, pul berish to'g'risida ariza, schyotlar va boshqalar) bo’yicha beriladi.
Kassadan pul rahbar va bosh buxgalter yoki ular vakolat bergan shaxslar tomonidan imzolangan huiiatlar bo'yicha beriladi. Agar kassa chiqim orderlariga ilova qilinadigan pul berish to'g'risidagi hujjatlarda rahbarning imzosi bo'lsa, kassa chiqim orderlariga imzo qo'yish shart emas.
Kirim kassa orderlari, uning kvitansiyalari va kassa chiqim orderlari buxgalter tomonidan aniq qilib yoziladi. Bu hujjatlarda hech qanday o'chirish yoki to'g'rilashga ham yo'l qo’yilmaydi. Korxonada ishlamaydigan shaxslarga pul berishda ularning shaxslarini tasdiqlovchi passport yoki boshqa hujjat talab qilinadi. Kassa chiqim orderning pul olganligi to'g'risida imzo qo'yiladigan joyida taqdim etilgan hujjatning ma'lumotlari ko'rsatiladi. Ish haqi va unga tenglashtirilgan mablag’lar uchun naqd pul bankdagi hisob-kitob schotidan pul chek daftarchasiga
asosan olinadi.

Misol uchun, korxona ishchilariga 15 mln so’m ish haqi hisoblandi. Hisob-kitob schotidan kassaga ish haqini to’lash uchun naqd pul olib kelindi va ishchilarga ish haqi tarqatildi.

a) Dt 2010 15 mln Asosiy ishlab chiqarish.
Kt 6710 15 mln Mehnat haqi boʻyicha xodim bilan hisoblashishlar.

b) Dt 5010 15 mln Milliy valyutadagi pul mablagʻlari.

Kt 5110 15 mln Hisob-kitob schyoti.

c) Dt 6710 15 mln. Mehnat haqi boʻyicha xodim bilan hisoblashishlar.

Kt 5010 15 mln. Milliy valyutadagi pul mablagʻlari.

Hisob-kitob schoti operatsiyalarini hisobga olish.

Yuridik shaxs sifatida faoliyat ko’rsatayotgan va mustaqil balansiga
ega bo’lgan korxonalar tijorat banklaridan birida o’zlarining hisob-kitob
schotini ochadilar. Markaziy Bank yo’riqnomasiga binoan korxona o’zi
tanlagan bankda pul mablag'larini saqlash, barcha turdagi hisob-kitoblarni,
kredit va kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun so’mda va talab
qilib olgungacha valyuta depozit schyotini ochishlari mumkin. Talab
qilib olgungacha bo’lgan so'mdagi depozit schotlarini ochish uchun
yuridik shaxs - rezidentlar bankka quyidagi hujjatlarni topshiradilar.
- yuqorida keltirilgan yo'riqoomaning l-ilovasida keltirilgan shaklda schot ochish uchun ariza;
- statistika organlari tomonidan korxonalar, tashkilotlarning yagona davlat ro’yhatiga kiritilganligi to'g'risidagi notariusda tasdiqlangan guvohnomaning ko'chirmasi;
- yuqori organ yoki ta'sischilar majlisida tasdiqlangan ustav yoki nizomdan
notariusda tasdiqlangan ko’chirma, davlat ro'yxatidan o'tganligi to'g’risida hujjat;
- notariusda tasdiqlangan ko'chirma yoki qonunchilikda belgilangan tartibda ro’yxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ko’chirma. Davlat ro’yxatidan o’tganligi to'g'risidagi hujjat faqat mazkur obyekt uchun qonunchilikda nazarda tutilgan bo'lsa topshiriladi;
- soliq organida ro'yxatdan o'tganligi va identifikatsiyalashgan soliq
to’lovchi raqami berilganligi to'g'risida notariusda tasdiqlangan guvohnoma
ko'chirmsi yoki shaxs soliq to'lovchi subyekt emasligi to'g'risida ma’lumot;
- imzo namunalari va muhrning izi tushirilgan kartochka;
- yuqorida aytib o'tilgan yo'riqnomada belgilangan tartibda rasmiylashtiriladi.
Barcha hujjatlar topshirilgandan so’ng bank xizmatini ko’rsatish bo'yicha
shartnoma imzolanadi va bank boshqaruvchisining buyrug'i bilan
korxonaga tegishli hisob-kitob schot raqami belgilanadi va bankning
buxgalteriya apparati tomonidan pul mablag'lari harakatini hisobga
olish uchun shaxsiy schyot ochiladi.
Ochilgan hisob-kitob schotida bo'sh pul mablag'lari va mahsulot
(ish va xizmat) lar sotishdan tushgan pul, bankdan olingan uzoq va qisqa
muddatli kreditlar hamda boshqa tushumlar saqlanadi.
Hisob-kitob schotidan korxonaning olingan materiallar, asosiy vositalar sotib olish uchun, mol yuboruvchiga to'lanmalar, budjetdan, ijtimoiy sug'urtadan
bo'lgan qarzlarni to'lash, ish haqi berish uchun kassaga olingan
pul va boshqo zaruriyatlar uchun to'langan pul mablag'lari aks ettiriladi.

Misol
1) Xaridorlarga pul o’tkazish yo’li bilan 20 mln so’mlik mahsulot sotildi.

Dt 5110 20 mln. Hisob-kitob schyoti.
Kt 9010 20 mln. Tayyor mahsulot sotishdan tushgan daromadlar.

2) Korxona ishlab chiqarish dastgohini pul o’tkazish yo’li bilan 50 mln so’mga harid qildi.

Dt 0130 50 mln Mashina va uskunalar.
Kt 5110 50 mln Hisob-kitob schyoti.

3) Xaridorlardan mahsulotni 1 haftadan keyin berish sharti bilan pul o’tkazish yo’li bilan 32 mln so’m pul olindi. 1 haftadan so’ng mahsulot yetkazib berildi.

a) Dt 5110 32 mln. Hisob kitob schyoti
Kt 6230 32 mln Boshqa kechiktirilgan daromadlar

b) Dt 6230 32 mln Boshqa kechiktirilgan daromadlar

Kt 9010 32 mln Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar.
Hisob raqamlari bo‘yicha operatsiyalar bank ko‘chirmalari va ularga ilovalangan pul hisob-kitobi hujjatlari bo‘yicha "5110"-schoti "Hisob-kitob schoti"da aks ettiriladi.
Pul mablag'larini hisob raqamga tushumi 4010-"Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schotlar", 6310-"Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar", 5110-schot debeti bo‘yicha aks ettiriladi.
Hisob raqamidan pul mablag'larini hisobdan chiqarish bank tomonidan mijozning to‘lov topshiriqnomasi - ma'lum miqdordagi pulni o‘zining hisob raqamidan qabul qiluvchini hisob raqamiga o'tkazish haqidagi farmoyishi bilan amalga oshiriladi. To‘lov topshiriqnomasi yordamida tovar, ish, xizmat va boshqa to'lovlar uchun hisob-kitob amalga oshirilishi mumkin. To‘lov topshiriqnomalarini rasmiylashtirish va bankka taqdim qilish bo‘yicha asosiy talablar Adliya Vazirligi tomonidan 03.06.2013 yil 2465-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi nizomning IV-bobida belgilangan.