Aksiologiya qadriyatlar falsafasi haqida

14.XX- asrning asosiy falsafiy ta’limotlari.
Neotomizm — XX asrdagi eng yirik diniy-falsafiy oqim bo’lib, u o’rta asrlardagi (XIII asr) Foma Akvinskiyning ta’limotini qaytadan tikladi. U (neo — yangi, tomizm — «foma», transkripsiyada «toma» bo’lib o’zgargan) Foma Akvinskiyning yangi, zamonaviy ta’limoti demakdir. Bu ta’limotga ko’ra, ilm va e’tiqod o’rtasida to’la muvofiqlik, uyg’unlik bor. Ular bir-birini to’ldirib turadi, har ikkisi ham xudo tomonidan berilgan xaqiqat.
Neotomizm vakillari fikricha, ilm yetmagan joyda e’tiqod qo’llanishi kerak.Lekin bu e’tiqod ko’r-ko’rona, shunchaki ishonch bo’lmay, balki mantiqan teran anglangan e’tiqod bo’lishi kerak. Xudoning mavjudligini falsafa turli mantiqiy usullar orqali isbot qilishi lozim. Shunday qilib, falsafaning vazifasi dinga xizmat qilishdan iboratdir.
Neokantchilik XIX asr o’rtalarida shakllangan va XX asr boshlarida rivojlangan edi. Uning vakillari I. Kant o’z davrida qo’ygan ilmiy bilishning umumiyligi va zaruriyati haqidagi hamda tajribaviy aql haqidagi muammolarni tahlil etadilar. Bu ta’limotga ko’ra, inson dunyoga bir martakeladi, shuning uchun har bir insonning hayoti o’zi uchun eng oliy maqsaddir.
Shunday ekan, insonhayotidan kimdir o’z maqsadlarini amalga oshirish uchun vosita sifatida foydalanishi mumkin emas.
Erkin mavjudot deganda, Kant izdoshlari o’zi xohlagan ishlarni qiluvchi kishini emas, balki jamotchilik manfaatiga qarshi yurmaydigan, unga zid ish qilmaydigan, ammo o’z haq-huquqlariniyaxshi biladigan insonni nazarda tutadilar.
Neopozitivizm oqimining yirik namoyandalari Karnap, Ayer, Rassel, Vitgenshteyn va boshqalardir. Neo — yangi; pozitiv — ijobiy degan ma’noni anglatadi. Nepozitivizm G’arbda X1Xasrning 20 — yillarida paydo bo’lgan, asoschisi XIX asrda yashagan Ogyust Kontdir. Uning fikricha, falsafa aniq fanlar taraqqiyotisiz mavjud bo’la olmaydi. Falsafa — obyektiv reallikni emas,balki aniq fanlar qilayotgan ilmiy, ya’ni ijobiy (pozitiv) xulosalarni o’rganib, tahlil qilib ularnimantiqan bir tartibga, sistemaga solishi kerak.
XX asrning 30 — yillariga kelib «ekzistensial falsafa» rivojlandi. Ekzistensiya — tom ma’noda mavjud bo’lmoq demakdir. Ekzestensializm nihoyatda xilma-xil yo’nalishdagi ta’limotlarni insonning ma’naviy dunyosi, inson taqdiri, erkinligi g’oyalari asosida umumlashtirdi.
Bu muammolarning talqini, ayniqsa, ijodkor ziyolilar o’rtasida ommaviy tus oldi. Shuning uchun ekzistensial falsafa bu davrda eng keng tarqalgan oqim bo’lib qoldi XX asr o’zbek falsafasi kam o’rganilgan ziddiyatli davrni
qamrab oladi. Chunki hozirgi davr tanqidchilarida sovet davrida falsafa bo’lmagan, u davrda
intellektual hayot o’lgan va uzoq muddatga qotib qolgan, faqat ayrim hollarda ba’zi mardlargina
o’zlarining g’oya va qarashlarini ayta olganlar degan fikr shakllangan. Biroq bu noto’g’ri.
Chunkiaynan XX asr boshlarida shakllangan jadidchilar harakati “jamiyatni
ma’rifat orqali yangilash”g’oyasini ilgari surganlar, Behbudiy, A.Avloniy, A.Fitrat kabilar bir
guruh yoshlarni chet elgao’qishga yuborib, yangi avlod ziyolilarini tarbiyalashga
o’zlarining munosib hissasini qo’shganlar.Shu bois, 1917 yilda bolbsheviklar partiyasi g’alaba
qozonib, dunyo xaritasini katta Sovetittifoqi degan mamlakat egallab, unda partiyaviylik
mafkurasi hukmronlik qilsada, O’zbekistondafalsafiy fikr rivoji to’xtab qolgan emas.Biroq
muayyan darajada sovet mafkurasi ta’siri bo’lsada, o’tgan asrda o’zbek
falsafasi to’rt yo’nalishda Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti
falsafa fakulbteti, O’zbekiston Fanlar Akademiyasining falsafa va huquq instituti, viloyatlar oliy
o’quv yurtlari falsafa bo’limlari, O’zbekiston falsafa jamiyati va O’zbekiston faylasuflari milliy
jamiyati faoliyatida namoyon bo’ldi va olimlar o’z falsafiy qarashlarida davrning ruhini ifoda eta
oldilar.