Акрам исмоилов қувват усмонов ҳаёт фаолияти

Ҳар бир кишининг ўз ўрнига эга бўлишини таъминлаш.- Бу борада маънавий-руҳий муҳитнинг яратилиши алоҳида аҳамиятга эга. Чунки бу омиллар бир-бири билан узвий боғлиқдир. Ҳар бир кишига ўзининг меҳнати билан жамоанинг умумий муваффақиятига озми-кўпми ҳисса қўшади. Шу жиҳатдан у ўзи ишлаётган меҳнат жамоасида ўз ўрним бор, деб ҳис қилади. Одамларда шаклланган шу туйғуни поймол қилмаслик керак. Шунингдек, у жамоанинг муваффақияти бевосита унга боғлиқ эканлигини ва ўзининг жамиятга, жамоага кераклигини ҳис қилади. Бундай ҳис-туйғу билан боғлиқ меҳнат мотивацияси унинг самарали, унумли ишлаши учун асос бўлади. Ҳар бир кишида шу корхонанинг эгаси, хўжайини ва унинг бу ерда зарур эканлигини ҳис қилишни таъминлаш керак. Ишлаганига қараб, яъни иш натижасининг ҳажмига қараб иш ҳақини ошириб бориш, йил охирида олинган фойданинг бир қисмини дивиденд тариқасида бўлиб бериш орқали эришилади. Бу туйғу ҳар бир хизматчида шу хўжалик мулкини сақлашга, тежамли бўлишга, йилни кўпроқ фойда билан якунлашга даъват этади. Шунингдек, ҳар бир киши самарали меҳнат қилишга ҳаракат қилади.
Шундай қилиб ходимнинг меҳнат мотивацияси шакли, турлари ва омиллари жуда кўп эканлигига амин бўласан. Унинг жуда кўп омиллари борки уларнинг сонини аниқ вазиятдан келиб чиқиб кўпайтириш ёки камайтириш мумкин.


Такрорлаш учун саволлар:

1. 
   Меҳнат тарбиясига изоҳ беринг.
   
2. 
   Меҳнат тарбияси борасида билдирилган алломаларнинг фикрларига изоҳ беринг.
   
3. 
   Меҳнат тарбиясида касб – ҳунарнинг ўрнини аниқлаб беринг.
   
4. 
   Меҳнат бандлиги нима?
   
5. 
   Касб-ҳунар ва меҳнат тарбиясини изоҳлаб беринг.
   
6. 
   Меҳнат чин инсоний қадрият тарозиси деганда нимани тушунасиз?
   
7. 
   Меҳнат самарадорлигини тушунтириб беринг.
   
8. 
   Меҳнат бандлигини қонуний асослаб беринг.
   

6 - боб. Иш жойи муҳитининг об-ҳаво шароити

6.1. Инсон организмининг ташқи муҳитга мослашуви

Иш жойи муҳитининг об-ҳаво шароити инсоннинг меҳнат қилиш қобилиятига, унинг соғлиғига жуда катта таъсир кўрсатади. Инсоннинг ҳаёт фаолиятида об-ҳаво омилларининг деярли салбий ёки ижобий холатларда таъсирини билиш ва уни мўътадиллаштиришга қаратилган чора-тадбирларни қўллаш меҳнат қилиш жараёнида меҳнат самарадорлигини оширишга ижобий таъсир кўрсатади. Қўлланилган чора-тадбирлар баъзи шароитларда фойдали бўлиши ёки зарарли бўлиши мумкин. Иш бажарилаётган жойларда ҳаво ҳарорати юқори бўлган вақтда ижобий ва ҳарорат паст бўлган вақтда эса салбий натижа бериши кузатилади.

Об-ҳаво шароитининг доимо ўзгариб туришида тана ҳароратининг ўзгармаслигини сақлашни инобатга олиб организмдаги биокимёвий жараёнлар фаолиятига яхши имконият яратади. Тана ҳарорат даражасининг ортиб кетиши иссиқлаш, тушиб кетиши эса совиш деб аталади. Иссиқлаш ва совиш ҳаёт фаолиятини бузувчи ҳалокатли холатни вужудга келтиради. Шунинг учун ҳам инсон организмида ташқи муҳит билан мослашувчи физиологик механизм мавжуд бўлиб, у марказий асаб тизимининг назорати остида бўлади. Бу физиологик механизмнинг асосий вазифаси организмда модда алмашинуви натижасида ажралиб чиқаётган иссиқликнинг ортиқчасини ташқи муҳитга чиқариб, иссиқлик нисбатини сақлаб туради.
Иш жойларидаги об-ҳаво шароитини ҳавонинг қуйидаги кўрсаткичлари белгилайди:
- ҳавонинг ҳарорати, “С” билан ўлчанади;
- ҳавонинг нисбий намлиги, % билан аниқланади;
- ҳаво босими, Р/мм симоб устуни ёки Па билан ўлчанади;
- иш жойидаги ҳаво ҳаракати тезлиги, м/с билан ўлчанади.
Булардан ташқари об-ҳаво шароитига таъсир қилувчи ишлаб чиқариш омиллари ҳам мавжуд. Булар ҳар хил машина-механизмлар материаллари юзаларидан тарқаладиган иссиқлик нурлари бўлиб, ҳаво ҳароратини оширишга олиб келади. Ёз пайтларида корхона ҳовлисида тўхтаб турган машиналар ва бошқа темир бетон ҳамда асфальт қопламаси материалларидан тарқалаётган иссиқлиги худди алангадан тарқалган ҳароратга ўхшайди. Булар, албатта, корхона ҳудудида ҳаво ҳароратини оширувчи асосий омиллар бўлиб ҳисобланади.
Бу омиллар таъсиридан ҳосил бўладиган ҳарорат корхона хаво муҳитининг микроиқлими деб юритилади.
Об-ҳаво омиллари меҳнат қилиш қобилиятига ва инсоннинг соғлиғига жуда катта таъсир кўрсатади. Ишлаб чиқариш шароитида об-ҳаво омилларининг деярли ҳаммаси бир вақтда таъсир қилади. Баъзи шароитларда бундай таъсир кўрсатиши фойдали бўлиши мумкин. Масалан, совуқ шароитда тананинг қуриши натижасида дармонсизланиш кўпроқ учрайди, баъзи вақтларда эса, бир-бирига қўшилиши натижасида зарарли таъсир даражаси ортиб кетиши мумкин. Ана шундай, нисбий намлик ва ҳароратнинг ортиб кетиши инсон учун оғир шароитни вужудга келтиради. Бундан ташқари, иш жойларидаги ҳаво ҳаракатини ошириш ҳарорат юқори бўлган вақгда ижобий ва ҳарорат паст бўлган вақтда эса салбий натижа беради.
Бундан кўриниб турибдики, об-ҳаво омиллари баъзи ҳолларда кишига ижобий ва баъзан эса салбий таъсир кўрсатиб, инсон организмининг ташқи муҳитга мослашувини бузиб юбориши мумкин. Танада муҳитга мослашув - бу инсон организмининг физиологик ва кимёвий жараёнлар асосида тана ҳароратининг бир хил чегарада (36—37°С) сақлаб туриш қобилияти, демакдир.
Ташқи муҳитга мослашув икки хил: физик ва кимёвий бўлиши мумкин. Ташқи муҳитга кимёвий мослашув организмнинг иссиқлаш даврида модда алмашинувини камайтириши ва совиши натижасида модда алмашинувини ошириши, аммо ташқи муҳитга кимёвий мослашув унинг кескин ўзгариши борасида ташқи муҳитга физик мослашувга нисбатан аҳамияти катта эмас. Организмнинг ташқи муҳитга иссиқлик чиқариши уч йўл билан ўтиши мумкин:
-одам танасининг умумий юзасида инфрақизил нурланиш орқали (радиация орқали ҳаво алмашинуви);
- танани ўраб турган ҳаво муҳитини иситиш (конвекция);
-терининг терлаб буғланиши ва нафас олиш йўллари орқали суюқликларнинг буғланиши натижасида.
Меъёрий шароитда, кучсиз ҳаво ҳаракати бўлган ҳолатларда ҳаракатсиз одам танаси радиация йўли билан организм ишлаб чиқараётган иссиқликнинг 45 фоизини, конвекция натижасида 30 фоиз ва терлаш орқали 25 фоизини йўқотиши аниқланган. Бунда тери орқали умумий иссиқликнинг 80 фоизидан ортиғи, нафас олиш аъзолари орқали 13 фоиз ва тахминан 5 фоиз иссиқлик овқат, сув ва ҳавони иситишга сарфланади.
Радиация ва конвекция орқали иссиқликни йўқотиш фақат ташқи муҳит ҳарорати тана ҳароратидан кам бўлган ҳолларда бўлиши мумкин. Шуни айтиб ўтиш керакки, ташқи муҳит ҳарорати қанча паст бўлса, иссиқлик йўқотиш шунча кучли бўлади.
Ташқи муҳит ҳарорати тана ҳароратидан юқори ёки тенг бўлса, у ҳолда иссиқлик ажратиш терлаб буғланиш ҳисобидан бўлади. 1 грамм терни буғлатиш учун 2,5 кЖ (0.6 ккал) иссиқлик йўқотилади.
Организмдан чиқадиган тернинг миқдори ташқи муҳит ҳароратига ва бажариладиган иш категориясига боғлиқ. Ҳаракатсиз организмда, ташқи муҳит ҳарорати 15°С ни ташкил қилса, терлаш жуда кам миқдорни (соатига 30 мл) ташкил қилади. Юқори ҳароратларда эса (30 °С ва ундан юқори), айниқса оғир ишларни бажарганда организмнинг терлаши жуда ортиб кетади.
Масалан, иссиқ пайтларда, оғир ишларни бажариш натижасида терлаш миқдори соатига 1 - 1,5 литрга етади ва бу миқдор тернинг буғланиши учун 2500-3800 кЖ (600-900 ккал) иссиқлик сарфланади.
Шуни айтиб ўтиш керакки, терлаш йўли билан иссиқлик сарфлаш фақатгина тана юзасида тер буғлангандагина амалга ошади. Тернинг буғланиши эса ҳавонинг ҳаракатига ва нисбий намлигига, кийган кийимининг матосига боғлиқ.
Фақат терлаш йўли билан иссиқлик йўқотилганда ҳавонинг нисбий намлиги 75—80 фоиз ортиқ бўлса, тернинг буғланиши қийинлашади ва организмнинг ташқи муҳитга мослашуви бузилиши натижасида иссиқлаш юз бериши мумкин. Иссиқлашнинг биринчи белгиси тана ҳароратининг кўтарилишидир. Кучсиз иссиқлаш тана ҳароратининг енгил кўтарилиши, ҳаддан ташқари тер чиқиши, кучли чанқоқ, нафас олиш ва қон томирлар уришининг тезлашиши билан чегараланиши мумкин. Агар кучли иссиқлаш юз берса, унда нафас олиш қийинлашади, бош қаттиқ оғрийди ва айланади, нутқи қийинлашади.
Ташқи муҳитга мослашишнинг бу хилдаги бузилиши ва тана ҳароратининг кескин кўтарилиши иссиқлик гепатермияси деб аталади.