Akbarova umida muxtor qizi

II bob. INTERVYU VA UNING SIYOSIY JARAYONLARNI YORITISHDAGI AHAMIYATI
2.1 Intervyu tushunchasi, turlari, bosqichlari va qoidalari
Intervyu (ing . interview — uchrashuv) — publitsistika janri. Jurnalistning bir yoki bir nechta shaxs bilan dolzarb masalalar yuzasidan suhbati. Ikki turga boʻlinadi: I.-xabar, asosan, axborot yetkazish maqsadida oʻtkaziladi; II. tahlilda — muhim voqea, hodisa va hujjatlar sharhlab beriladi. ⁹
Intervyu jarayonidagi suhbatlashish to'g'ridan-to'g'ri ko'rsatuvlar orqali yoki muhokama qilinadigan masala bo'yicha mutaxassislardan mavzu, vaziyat yoki shaxs to'g'risida tegishli axborotlarni olishda qo’llaniladi. Shuningdek, ular mavjud ma'lumotlarning turlicha talqinlarini bilishga imkon beradi. Suhbatlarni ma'lumot olish va berish, tergov qilish hamda tahlil qilish vositasi deyish mumkun. Misol uchun, jurnalistikada intervyular dolzarb va turli muzokaralarga sabab bo’lgan voqealar yuzasidan tezkor va anchayin ishonchli ma'lumotlar manbaidir. Shuningdek, suhbatlashuv ixtisoslashgan mavzularni ommaga tushuntirish yoki mashxur va nufuzli shaxslar haqida xabardorlikni oshirish maqsadida ham qo’llaniladi.
Shu jumladan, intervyu kadrlarni tanlash vositasidir, negaki, ular nomzodning profilini baholashda ko’maklashadi. Bundan tashqari, suhbatlar sog'liqni saqlash va ijtimoiy fanlar kabi turlicha bilim sohalarida, reklama va marketing kabi professional sohalarda tadqiqot vositalari bo'lib xizmat qiladi.
Suhbatlashuv jarayoni bir nechta qism va bosqichlarni o’z ichiga oladi. Har qanday intervyu quyidagi bosqichlardan iborat: boshlanish, asosiy qism va xulosa, avval o'z navbatida tayyorgarlik davri keladi.

1. 
   Boshlanish yoki taqdimot: ushbu bosqichda intervyu oluvchi shaxs suhbatdoshni kutib oladi. So’ngra suhbat mavzusi tanishtiriladi va muloqotni yo’naltiruvchi ko'rsatmalar beriladi.
   
2. 
   Asosiy qism: bu suhbatning rivojlantiruvchi qismi hisoblanadi. Jurnalist va suhbatdosh o’rtasida savol-javoblar davri boshlanadi. Bu o’rinda journalist suhbatni belgilangan maqsadlarga yo'naltirishi kerak.
   
3. 
   Intervyuni yakunlash va xayrlashish: bu o’rinda jurnalist muhokama qilingan butun masalani sarhisob qilishi va yakunlovchi xulosani berishi kerak bo’ladi. Intervyuni tugatishdan oldin suhbatdoshga xayrlashish imkoniyatini berish o’rinlidir.
   

Intervyu turlari
Suhbatlarning tasnifi ularning tuzilishi va uslubiga qarab farq qiladi:
Tuzilgan intervyu
Tuzilgan yoki strukturaviy intervyu - bu jurnalist ilgari o'z tadqiqotining maqsadi bo'yicha o'zi beradigan savollarni uyushtirishi va rejalashtirishi. U ma'lum bir masala bo'yicha ozmi-ko'pmi obyektiv ma'lumot to'plash uchun qo'llaniladi.
Tuzilgan intervyu buyurtmasini o'zgartirish mumkin bo'lmagan yopiq savollarni o'z ichiga oladi. Shu tarzda, suhbatdosh jarayon davomida boshqariladi. Shuning uchun, u yangi savollar yoki sharhlarni shakllantirishni qo'llab-quvvatlamaydi. Ushbu turdagi suhbatlar bir xil masalada bir nechta odam bilan suhbatlashish uchun tez-tez ishlatiladi. Masalan, mahsulot yoki xizmat yoki aholini ro'yxatga olish bo'yicha so'rovlar.
Yarim tuzilgan intervyu
Yarim tuzilgan intervyu yopiq savollar bilan ochiq savollarni birlashtirgan suhbatdir. Shuning uchun, bu suhbatni va mavzularni rivojlantirishda erkinroq suhbatdir. Bu shuni anglatadiki, suhbatdosh sifatli savollarni qabul qilish paytida yoki suhbatdosh bergan ma'lumot asosida yangi savollarni shakllantirishga imkon berish bilan birga dastlabki skriptni o'rnatadi. Masalan, ish bilan suhbat.
Tuzilmagan yoki strukturasiz intervyu
Tuzilmagan intervyu - bu oldindan belgilangan skriptning bir qismi emas, balki suhbat qanday davom etishiga qarab tuziladigan intervyudir. Strukturasiz intervyularda qiziqtirgan mavzuni oldindan aniq belgilab qo'yish juda muhimdir. Buning uchun jurnalist mavzuni chuqur o'rganib chiqishi va tayyorlab qo'yishi kerak, shunda ular o’zlariga suhbatni boshqarish uchun imkoniyat yaratadilar.
Jurnalistik intervyu
Suhbat jurnalistikaning fundamental janrlaridan biridir. Unda jurnalist intervyu beruvchining rolini o'ynaydi. Shuning uchun, siz suhbatdoshingiz bilan mavzu yoki masala bo'yicha dialog o'tkazasiz. U yozma, radio yoki audiovizual bo'lishi mumkin. Jurnalistik intervyu maqsadi suhbatdoshdan ijtimoiy qiziqish mavzusida ma'lumot olishdir.
Jurnalistik suhbatning har xil turlari mavjud. Masalan:
Fikr intervyu
Tadqiqot suhbati
Axborotli intervyu
Guvohnoma bilan intervyu
So'rovnoma
Deklaratsiyalar
Ish yoki ish bilan suhbat
Ish bilan suhbat - bu kompaniyalarga xodimlarni jalb qilish vositasi. Bu etkazib berishdan keyingi bosqich Tarjimai hol. Uning maqsadi nomzod haqida, ularning lavozim yoki funktsiyani egallashga bo'lgan munosabati va qobiliyatini bilish, tekshirish va baholash uchun yanada chuqurroq ma'lumot olishdir.

Klinik intervyu

Shifokor bemorning sog'lig'i bilan bog'liq muammolarni bilish uchun etarli ma'lumot olish uchun shifokor va bemor o'rtasidagi suhbat klinik suhbat sifatida tanilgan. Bu mumkin bo'lgan sabablarni aniqlash va davolash usulini aniqlashga imkon beradi. Shu ma'noda u terapevtik maqsadlarga ega.
Psixologik suhbat
Psixologik intervyu bemorda psixologik muammoni aniqlashning asosiy vositasidir. Unda psixolog tekshiruv va tashxisni amalga oshiradi va bemorni qanday davolashni belgilaydi.
Tadqiqot suhbati
Ijtimoiy fanlarda intervyu tadqiqotlarni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Tadqiqotga oid suhbatlar, agar mavzular bir yoki bir nechta odamning ma'lum bir masala bo'yicha guvohligiga loyiq bo'lsa, qo'llaniladi. Ular o'zlarining guvohlari tomonidan fikrlash, o'zaro ta'sir o'tkazish yoki voqelikni idrok etish usullari haqida, shuningdek ma'lum ma'lumotlar to'g'risida hujjatsiz ma'lumotlarni to'plashga imkon beradi.¹⁰
1943 - yilda eng birinshi reportaj ishlanadi. Jahonda ko‘p voqealar bo‘lib o‘tadi va jurnalistlarning asosiy vazifasi shu voqealarning to‘liq tasvirini keng o‘quvchi omma­siga havola etishdan iboratdir. Aynan shu ma’lumotlar yordamida inson atrofidagi dunyoni taniydi, kerakli bilimni oladi va nimanidir o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Har qanday ma’lumot ma’lum bir shaklda taqdim etilishi lozim. Dastlabki axborot shaklidagi janr – bu maqola yoki yozma manba hisoblanadi. Bu ma’lum bir voqea yoki hodisa haqidagi qisqa xabar. Keng­roq tafsilotlar maqolalarda yoritiladi. Bunday maqolalarda jurnalist tomonidan dalillar bilan keltirib o‘tilishi hamda biror-bir axborot yoki ma’lumotni tahlil qilish istagi aks etishi lozim. Tahliliy maqola muallifining vazifasi – o‘quvchilarga nafaqat ma’lum bir voqea haqida xabar berish balki, “jonli misol” yordamida butun bir voqeani tahlil qilish vazifasi yuklanadi. Axborot janrlariga yana reportaj (matbuot, radio, televidenie orqali beriladigan mahalliy axborot yoki mahalliy muxbir xabarlari) va hisobot ham kiradi.

Reportaj (ing. report — yetkazmoq, xabar qilmoq) — jurnalistikaning informatsion janr turi. Bu janrda jurnalist (reportyor) bevosita oʻzi ishtirok etgan, shohidi boʻlgan, koʻrgan voqeahodisalar haqida zudlik bilan yorqin, atroflicha xabar beradi. Bunda, odatda, muallif voqealarni oʻz tilidan bayon etadi. reportajda barcha informatsion janrlar (lavha, hisobot, suhbat va sh.k.) unsurlari qoʻshilib ketadi. Unda badiiy obrazlar, tarixiy dalillardan keng foydalaniladi.
Ommaviy axborot aloqa vositalari turiga (matbuot, radioeshittirish, telekoʻrsatuv) qarab materiallarni reporataj orqali yoritishning ayrim oʻziga xos xususiyatlari boreportaj Matbuotda (asosan, gazetalarda) reportaj vokeaband va mavzuli (turli vaqtda boʻlgan voqealar bir mavzuga birlashtirilib bayon etiladi) boʻlishi mumkin. Bunday reportajlar, odatda, voqealar boʻlib oʻtgan joylardan olingan fotosuratlar bilan bezatiladi. Matbuotda fotoreportajlar ham keng tarqalgan. Radio orkali beriladigan reportajda voqealar obrazli, jonli soʻzlar bilan tavsiflanib, hamma vaqt xronologik izchillik saqlanadi. Telekoʻrsatuvlardagi reportajda ekranda namoyish etilayotgan voqealar sharhlab beriladi.

Bir qarashda, axborot tushunchasini aniqlab olish qiyin emas: bu bugungi kunda jamiyatda sodir bo‘layotgan voqealar haqidagi xabardir. Muxbir — sodir bo‘layotgan ushbu voqealarning oddiy kuzatuvchisi yoki hikoya qilib beruvchisidir, deb o‘ylash noto‘g‘ri, albatta. Muxbir tom ma’noda o‘sha, yetkazib berilayotgan xabarning ijodkori, yaratuvchisidir.

“Yangiliklar industriyasi” jamiyatning siyosiy, iqtisodiy hayotida ham, madaniy va ijtimoiy jarayonlarida ham doimo asosiy o‘rinni egallab kelgan.
Masalan, Ikkinchi jahon urushi yillarida jurnalistik yangiliklar asosan dushman qo‘shinini chalg‘itish maqsadida ishlatilgan. Mustabidlik davrida siyosiy doi­ralarning birgina ishorasi bilan matbuot o‘quvchilar ommasiga juda katta g‘oyaviy ta’sir o‘tkazgan va buning uchun doimo “muhim” bo‘lgan yangiliklar ishlatilgan.
Jahonda ko‘p voqealar bo‘lib o‘tadi va jurnalistlarning asosiy vazifasi shu voqealarning to‘liq tasvirini keng o‘quvchi omma­siga havola etishdan iboratdir. Aynan shu ma’lumotlar yordamida inson atrofidagi dunyoni taniydi, kerakli bilimni oladi va nimanidir o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Har qanday ma’lumot ma’lum bir shaklda taqdim etilishi lozim. Dastlabki axborot shaklidagi janr – bu maqola yoki yozma manba hisoblanadi. Bu ma’lum bir voqea yoki hodisa haqidagi qisqa xabar. Keng­roq tafsilotlar maqolalarda yoritiladi. Bunday maqolalarda jurnalist tomonidan dalillar bilan keltirib o‘tilishi hamda biror-bir axborot yoki ma’lumotni tahlil qilish istagi aks etishi lozim. Tahliliy maqola muallifining vazifasi – o‘quvchilarga nafaqat ma’lum bir voqea haqida xabar berish balki, “jonli misol” yordamida butun bir voqeani tahlil qilish vazifasi yuklanadi. Axborot janrlariga yana reportaj (matbuot, radio, televidenie orqali beriladigan mahalliy axborot yoki mahalliy muxbir xabarlari) va hisobot ham kiradi.
Reportaj tayyorlashdan maqsad – voqeani jonli tasvirlash. Uni tayyorlash uchun jurnalist voqea sodir bo‘layotgan joyda ishtirok etishi shart.

Hisobot – bo‘lib o‘tgan voqeani aniq va to‘liq tasvirlash, ya’ni dalillarning quruq bayoni. Hisobot konferentsiya, yig‘ilish va turli xil majlislardan yozilishi mumkin. Lekin biz kengroq tarqalgan axborot janri – maqolaga qaytamiz.

Zamonaviy vaqtli nashrlar sahifalarida maqolalarning har xil turini uchratish mumkin. Keng tarqalgan turlaridan – bu voqeiy maqola, e’lon (anons) va mini taqrizlar. Voqeiy maqola sodir bo‘lgan biron bir voqeaga bag‘ishlanadi. Anons maqola esa bo‘lib o‘tishi lozim bo‘lgan siyosiy, madaniy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan voqealar haqidagi xabarlardan iborat. Masalan, yaqinda bo‘lib o‘tadigan kontsert, ko‘rgazma yoki yarmarkalarning aniq sanasi, vaqti, qachon va qaerda bo‘lishi haqidagi qisqacha ma’lumotdir. Anons maqola muallifining vazifasi – bu faqat reklama qilish emas, balki o‘quvchilar omma­sini o‘z mamlakat yoki shaharlarida yaqin vaqt oralig‘ida bo‘lib o‘tadigan voqealar haqida ma’lumot berish hamdir. Shuning uchun anons maqola jurnalistni bo‘lib o‘tadigan tadbirga bo‘lgan munosabatini bildirgan holda salbiy xarakterga ega bo‘lishi ham mumkin. Kichik taqriz – bu madaniy sohadagi ma’lum bir voqea­ning (spektakl, ko‘rgazma, shou) qisqacha bahosi. Uning taqrizdan far­qi shundan iboratki, muallif bo‘lib o‘tgan voqeaning badiiy ahamiyatini tahlil qilishni maqsad qilmaydi. U o‘quvchilarga voqeaga nisbatan fikrini, munosabatini bildiradi, xolos.
Zamonaviy gazeta va jurnal sahifalarida, ayniqsa oila davrasiga mo‘ljallangan nashr­larda maslahat – maqola deb atash mumkin bo‘lgan xabarlarni ham uchratish mumkin. Bunday maslahatlar sog‘­liq, uy xo‘jaligini yuritish va o‘z-o‘zini tahlil qilishga bag‘ishlanadi.
Ko‘rinib turganingizdek, har bir janr asosida qandaydir xabarni ommaga yetkazish maqsadi yotadi. Shuning uchun ham kengaytirilgan maqolalarni jurnalistik lahjada korrespondentsiya ham, deb ataymiz.

Jurnalistlik kasbi yoza olish mahoratidan boshlanadi. Agar u risoladagidek yoza olmasa, demak, voqealarni tomoshabinga tushunarli tarzda yoritib bera olmaydi. Qachonki yozishni o’rganganda esa nima haqida yozishni bilish muhim.

Tasvir uchun matn yozishning ikki usuli mavjud. Birinchisi mutaхassislar talqinida «amerikacha usul» deb nomlanadi. Unga ko’ra, jurnalist avval matn yozadi, keyin esa unga mos tasvirni topadi. Ikkinchi usul ham borki, buni mutaхassislar professional usul deb bilishadi. Bu usulga ko’ra, dastlab kadrlar teriladi, montaj qilinadi va shundan keyingina matn yozishga kirishiladi. Natijada birinchi usulga nisbatan mukammal, professional matnga ega bo’lish imkoniyati ko’proq bo’ladi. Birinchi uslubda matnga moslab montaj qilingan videoga nisbatan ikkinchi uslubdagi tasvirlar tomoshabin e’tiborini ko’proq jalb qiladi. Sabab esa televideniyeda tasvirning birlamchiligiga borib taqaladi.¹¹
Intervyu olish qoidalari
1. Aniq va lo'nda savol bering. Har bir savol ma'lum bir muommoni hal qilish uchun yo'naltirilgan bo'lishi kerak;
2. Faqat bitta savol bering. Berilayorgan savol faqat bitta muammoni hal qilish qaratilishinishi zarur. Agar boshqa muommoni hal qilish ehtiyoj bo'lsa, uni alohida savol ko'rinishida berishingiz kerak;
3. Savolingiz dasturlash, elektronika va tizim administratorligiga oid bo'lishi kerak;
4. Savol o'zbek tilida va imloviy xatolarsiz berilishi lozim. Ushbu loyihani yaratishdan asosiy maqsad internet olamida o'zbekcha axborot texnologiyalariga oid ma'lumotlarni yaratish, ularni ko'paytirish va boshqalar bilan bo'lishishdan iborat. Shu sababli savollar faqat o'zbek tilida va imloviy xatolarsiz, boshqa tillar so'zlarini ishlarmasdan (atamalar bundan mustasno) berilishi zarur;
5. Savolda dasturlashdagi biron muommo haqida bo'lsa, savolda dasturni o'sha muommoli qismi ko'rsatib o'tilgan bo'lishi kerak. Dasturingizni bironta joyi noto'g'ri ishlasa yoki o'z yechimingizdan ko'ra optimal yechim topmoqchi bo'lsangiz berayotgan savolingizda o'z yechimingizni yoki kodingizni noto'g'ri ishlayotgan qismini ko'rsatishingiz lozim;
6. Reklama taqiqlanadi. Saytda har qanday ko'rinishdagi reklama taqiqlanadi;
7. Buzg'inchilik yo'nalishlardagi savollar taqiqlanadi;
8. Berilayotgan savol quyidagi tuzilishga mos kelishi kerak: -savol sarlavhasi: bu qatorda savol haqida qischa ma'lumot keltirilgan bo'lishi kerak va u savol aynan nima haqida ekanligini aytib turishi kerak; -savol haqida to'liqroq ma'lumot: bu qatorda savol to'liq berilishi kerak, agar biron bir kod bo'lsa u ham aynan shu yerda ko'rsatib o'tilishi mumkin; -teglar: teglar savoldagi asosiy kalit so'zlar bo'lib, ular savolga oid kutibxona, texnologiya yoki dasturlash tilidan iborat bo'lishi mumkin. Bir savol uchun eng ko'pi bilan 5 ta teg ko'rsatish mumkin. Agar teg bir nechta so'zdan iborat bo'lsa, u -(chiziqcha) bilan ajratilinib ko'rsatilinishi lozim. Masalan: dasturlash-tili. Agar teg atama bo'lmasa, u doim kichik harflar bilan yozilishi kerak. Teglarni nomlashda agar o'sha tegni o'zbekcha tarjima qilishni ilojisi bo'lsa(ma'nosi o'zgarmagan holda) o'zbekcha yozilishi zarur.
Intervyu tayyorlash umumiy va o'ziga xos xususiyatlarga bo'linadi. Umumiy ta'lim ostida general-intervyuga tayyorgarlik ko'rish, ma'lum bir mavzuni oldindan belgilangan mavzu bo'yicha muayyan respondentlar bilan suhbatlar uchun tayyorgarlik ishlari bilan tayyorgarlik hisoblanadi.

Umumiy mashg'ulotlar Intervyu orqali malakali suhbatdoshlarni tayyorlashga tengdir. Kasbiy sifati Bir qator jihatlarda chuqur suhbatlarga ixtisoslashgan intervyular rasmiylashtirilgan intervyular asosida o'tkazilgan intervyu oluvchilarning kasbiy fazilatlaridan farq qiladi. Asosiy farq shundaki, chuqur intervyu o'tkazish paytida intervyuerlar yuqori bo'lishi kerak kasbiy tayyorgarlik. Ammo intervyular rasmiy suhbatlar va intervyuerlar kasbining asosiy qismi muhim emas.¹²

Ushbu faslda keltirilgan barcha maʼlumotlardan kelib chiqqan holda quyidagicha xulosalarga keldik:
- intervyu maʼlum bir axborot yoki xabarni xalqqa yetkazish maqsadida hamda maʼlum voqea yuzasidan tafsilotlarni ulashish uchun oʻtkaziladi;
- intervyu oʻtkazishning maʼlum bir boshqichlari mavjud boʻlib, ularning har biriga alohida tayyorgarlik koʻrish lozim. Har bir bosqich keyingisiga asos vazifasini bajaradi va oʻzidan oldingi bosqichning qanchalar mukammal ado etilganligi keyingisining shunchalar puxta boʻlishi uchun sabab boʻladi;
- intervyuning bir qancha turlari mavjud boʻlib, ular kim bilan, qay sharoitda, nima maqsadda va shu kabi turli sabablarga koʻra bir-biridan farq qiladi. Shu bilan birga ularning fuqarolarga namoyish etilishi ham yuqoridagi sabablar yuzasidan oldin yoki keyin, tez yoki sekin, cheklangan yoki cheklanmagan tinglovchilar uchun kabi bir qancha turlarga ajratilishi mumkin;
- intervyu olishning ham oʻziga yarasha qonun-qoidalari, odob chegalari ham mavjud boʻlib, ularga amal qilish har bir jurnalistning chetlab oʻtish mumkin boʻlmagan burchidir. Intervyu maʼlum bir tanish inson bilan olib boriladigan shunchaki suhbat boʻmasdan, millionlab insonlarga namoyish etiladigan rasmiy hujjat sifatida qabul qilinish kerak.