Akbar zamonov

Shayboniyxon madrasasi.

Shayboniyxon madrasasi Mehr Nigor xonim madrasasi deb ham ataladi. Chunki bu madrasani Shayboniyxon suyukli xotini Mehr Nigorga atab bunyod ettirgan.

Me’moriy obidani bunyod ettirishga homiylik qilgan Sulton Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) Movarounnahrdagi shayboniylar sulolasi asoschisi, Abulxayrxonning nabirasi, Shohbudog‘ sultonning o‘g‘li. Abulxayrxon unga Shohbaxt deb laqab qo‘ygan. Otasining erta vafotidan so‘ng bobosining qaramog‘ida qolgan Sulton Muhammad Shaybon Boyshayx otalig‘ida voyaga yetgan. U XV asrning 80-yillarida Abulxayrxon vafotidan so‘ng Dashti Qipchoqning asosiy hududida o‘z hukmronligini o‘rnatmoqchi bo‘lgan. U 1490-yillardan o‘zaro kurashlar va ichki nizolar tufayli tobora zaiflashib borayotgan Temuriylar hududi bo‘lgan Movarounnahrda ham o‘z hukmronligini o‘rnatish uchun harakat boshlagan. XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Movarounnahrga qilgan yurishlari natijasida hokimiyat boshqaruvi uning qo‘liga o‘tgan. U o‘zbek, fors tillarida g‘azal, ruboiylar ham bitgan. Uning ana shu g‘azal, ruboiylaridan ayrimlari va “Baxr-ul xudo” nomli dostoni, o‘g‘li Muhammad Temur sultonga atab yozgan pand-nasihatlardan iborat kitobi (yagona nusxasi Turkiyada saqlangan) bizgacha yetib kelgan. Shayboniyxon Turkistonning Sig‘noq, Sabron, Yassi shaharlarini ham o‘z qo‘l ostiga kiritgan. 1504-yil Hisor, Qunduz, Badaxshon, 1505-yilda Xorazm, 1507-yilda Hirot ham Shayboniyxon qo‘l ostiga o‘tgan. Keyinroq Eronning Mashhad va Tuya shaharlarini ham egallagan. 1510-yilda Marv yaqinidagi Tahrirobod qishlog‘ida Eron shohi Ismoil Safaviyning 12 ming kishilik askari bilan Shayboniyxon qo‘shini o‘rtasidagi jangda uning qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchragan va Shayboniyning o‘zi halok bo‘lgan. Uning boshsiz tanasi Samarqanddagi Baland Sufaga dafn qilingan. Baland Sufa Registon maydonida, Tillakori va Sherdor madrasalari o‘rtasidagi burchakda joylashgan bo‘lib, bu yerga keyinchalik boshqa shayboniylar ham dafn etilgan.
Me’moriy obidaning bunyod etilgan sanasi haqida yagona bir to‘xtamga kelinmagan bo‘lsa-da, uning qurilishi Shayboniylar sulolasi davrida,XVI asrning boshlarida boshlangan, bitgan sanasi 1515-yil ekanligi ayrim manbalar orqali bizga yetib kelgan.
Me’moriy obidaning bunyod etilishida har xil o‘lchamdagi xom va pishgang‘isht, yog‘och, qum, tosh va shu kabi ashyolardan foydalanilgan.
Me’moriy obidaning uslubini yoritar ekanmiz, inshoot Sharq me’morchiligi an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, “Chor” uslubida bunyod etilgan.
Me’moriy obidaning nima vazifalarni bajarganligiga to‘xtaladigan bo‘lsak, o‘z nomidan ham ma’lumki, inshoot ta’lim maskani bo‘lib xizmat qilgan.