Akbar zamonov

Bibixonim masjidi

S amarqandning Siyob bozori yonida joylashgan Bibixonim masjidi Amir Temur tomonidan 1399-1404-yillarda bunyod etilgan. Masjidni qurgan ustalar nomi ma’lum emas. Manbalarda masjidning qurilishida mahalliy ustalar bilan bir qatorda hind hunarmandlari qatnashganligi aytiladi. Ushbu me’moriy obida O‘zbekiston tarixida rivojlangan o‘rta asrlar davri (XI-XV asrlar), yoki O‘rta Osiyoda markazlashgan davlat barpo etilgan, ilm-fan ravnaq topgan davr me’morchilik namunasi hisoblanadi.

Masjid qurilishining g‘oyaviy rahnamosi bo‘lgan Amir Temurning shaxsi haqida gapiradigan bo‘lsak, u 1336-yil 9-aprelda Kesh shahri yaqinidagi Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘i (hozirgi Yakkabog‘ tumani)da tug‘iladi. Uning otasi Amir Tarag‘ay barlos urug‘ining oqsoqollaridan, onasi Takina xotun esa Kesh yurtining obro‘li bekalaridan hisoblangan. Uning yoshligi Keshda kechadi. Keyingi hayot davri ikkiga bo‘linadi. Birinchi davri (1360-1370) Movarounnahrni mo‘g‘ullardan ozod qilib, o‘zaro urushlarga barham berish va markazlashgan davlat barbo etish bilan o‘tadi. Ikkinchi davri esa (1370-1405) 3 yillik, 5 yillik, 7 yillik deb ataluvchi yurishlari bilan xarakterlanadi. U 1370-yilda Movarounnahr amiri bo‘ladi. Mamlakat boshqaruviga oid “Temur tuzuklari” nomli asar yaratadi. Amir Temur 1405-yil 18-fevralda Xitoyga yurishi chog‘ida, O‘trorda vafot etadi.
Masjid bunyod etilgan davrdagi tarixiy shart-sharoit haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, bu paytda Amir Temurning Eron, Old Osiyo, Kichik Osiyoga qarshi “Yetti yillik yurishi” amalga oshirilayotgan edi. Temuriylar sulolasining asoschisi va eng yetuk davlat arbobi Amir Temur hukmronligi davrida Movarounnahrda markazlashgan davlat yuzaga keldi. Buning natijasida, davlatda ilm-fan va madaniyat yuksaldi. Yurik-yirik me’moriy obidalarning bunyod etilishiga barcha shart-sharoitlar yaratildi.
Masjidning o‘ziga xos tomonlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, Temurning katta xotini Saroymulkxonim (Bibixonim) nomi bilan bog‘liqligini aytib o‘tish joiz. Jome’ masjidi Samarqandning eng hashamatli va go‘zal obidalaridandir. Manbalarda qayd etilishicha, u boshqa binolardan o‘ymakor marmardan yasalgan 480 pillapoya ustunlari, darvozaband ulkan ravoqi, masjid binosining bahaybat gumbazi, peshtoqining mahobati va quyosh nurida turli rang ko‘rinishda tovlanib turuvchi maftunkor, jimjimador bezaklari bilan o‘zgacha bir tarzda ajralib turgan. Masjid qurilishi Amir Temur farmoni bilan boshlanadi. Dastlab masjidning asosiy mehrobi binosi quriladi. 1401-yilning yozida katta peshtoq qurilishi nihoyasiga yetkaziladi. 1402-yildan 4 ta minora qurilishi boshlanadi (1 ta minora saqlanib qolgan) Keyinchalik, Mirzo Ulug‘bek tomonidan masjid ichiga Qur’onni qo‘yish uchun lavh yasatilgan.
Bibixonim masjidi to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida, umumiy qismi “Chor” uslubda qurilgan. Jumladan, masjid hovlisining sahni 63,8x76 metrni tashkil qilgan. Shuningdek, to‘rt tomondan ravoqlar va peshtoqlar bilan o‘ralgan. Uning umumiy sahni 167-109 metr, burchaklarida baland minoralar qurilgan (4 ta). Peshtoq an’anaviy uslubda, uning ortidagi xona dastlab kubsimon prizma, uning ustida 8 qirrali prizma gumbazga tutashtirilgan poygumbaz qilib ishlangan. Ushbu me’morchilik an’anasi Sharq xalqlarida islom dinining yuksak darajada qadrlanganligidan dalolat beradi. Masjidning gumbazli bo‘lganligi, muazzinlarnig azon aytishlari uchun minoralarning mavjudligi ham islom me’moriy obidasi ekanligidan dalolat beradi.
Masjidning dizayni ham temuriylar davriga oid boshqa me’morchilik namunalaridan qolishmagan. Masjid devorlari naqqoshlik bezaklari va bo‘rtma naqshlar bilan pardozlangan. Jimjimador shakllar va chinni gulli naqshlar pechak kabi bir-biriga chirmashib ketgan. Ularda ko‘k rang ko‘p qo‘llanilgan. Masjidning ichki devorlari 3 qavatli diniy xatlar bilan hoshiyalangan.
Masjidning bugungi kunda bir-biri bilan bog‘lanmagan 6 ta me’moriy bo‘laklari saqlanganligini aytish joiz. Bular hovlining to‘ridagi mehrobli va baland peshtoqli bino, ikki yonida uning kichik nusxasi, poyida masjidning ikkiga bo‘lingan peshtoqi va shimoliy-g‘arbiy tomonda minora bo‘lgan. Hovliga darvozaxona orqali kirilgan. Hovli sahnida marmar toshtaxtachalar yotqizilgan. Asosiy binoning old tomonida peshtoq, markazida ravoq va burchaklarida ikkita ko‘p qirrali minora bo‘lgan. Poygumbazga Qur’on oyatlari bitilgan. Masjidga kiraverishdagi peshtoqning yuqori qismi 1897-yilgi zilzilada qulagan. 1865-yilda chor qo‘shinlari masjidni vayron qilgan. Hozirda esa bu joylar ziyoratgohga aylandi.
Qurilishda xarsang tosh, marmar, maxsus “qir” qotishmasi, taxta, loy va turli o‘lchamdagi pishiq g‘isht kabi ashyolardan foydalanilgan.
Bibixonim masjidi o‘z davrida Samarqandning markaziy jome’ masjidi vazifasini bajargan va u yerda hayit namozlari, juma namozlari o‘qilgan.
Bibixonim masjidiga mustaqillik yillarida hukumatimiz tomonidan, qolaversa, Xalqaro tashkilotlar tomonidan munosib ravishda e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, Vazirlar Mahkamasining “Amir Temur tavalludining 660 yilligi” haqidagi qaroriga (1994-yil 29-dekabr) asosan, masjidda katta ta’mirlash ishlari olib borildi. 2007-yil Samarqand shahrining 2750 yillik yubeliyi munosabati bilan masjid to‘la ta’mirlandi. Shuningdek, 2001-yilda YUNESKOning Finlandiyada o‘tkazilgan 25-syezdida Samarqandning 73 ta me’moriy yodgorligi jahon merosi ro‘yxatiga kiritildi. Bu ro‘yxatdan Bibixonim masjidi ham o‘zining munosib o‘rnini egalladi. Masjidda tarixchi-arxeologlar, arxitektorlar tadqiqot ishlarini olib borishdi va u haqida bir qancha ilmiy maqolalar, ilmiy ishlar yozildi. Hozirda masjid davlat himoyasiga olingan tarixiy-moddiy yodgorlik hisoblanadi.