Birinchidan, loyihalarni bajarish jarayoni o`quvchilarda mustaqil fikrlash va
o`z fikrlarini erkin ifoda etish imkoniyatini berar ekan, ularning ishini qattiq
nazorat qilish va cheklashdan qochish, balki ularning mustaqil faoliyatini
rag`batlantirish lozim.
Ikkinchidan, loyihalarni bajarish jarayoni ochiq, ijodiy jarayonligi bois, uni
bajarishda qat’iy rejaga yopishib olmasdan, faoliyat davomida o`zgarishlar va
qo`shimchalar kiritishni ham inobatga olish zarur.
Uchinchidan, ko`pchilik loyihalar yakka o`quvchilar tomonidan amalga
oshirilishi mumkin, lekin uni bajarishda jamoa bo`lib harakat qilish ahamiyatliroq
bo`lib, o`quvchilarda hamkorlikda ishlash ko`nikmalarini rivojlantiradi.
Loyihalar uning ishtirokchilaridan faollik talab qiladilar: ular yozishlari.
qirqishlari, yopishtirishlari, ma`lumotlar izlashlari, boshqa odamlar bilan muloqot
qilishlari, foto suratlar izlash rasm chizishlari, o`z ishlarini kompyuterda Mikrosoft
Offis programmasida rasmiylashtirshlari kerak bo`ladi.
Tadqiqotlar texnologiyasi bilan o`quvchilarni tanishtirish umuman
umumta`lim maktablatidan boshlanishi maqsadga muvofiqdir. Akademik litsey va
kasb-hunar ta`limi tizimida ham 1-bosqishdan loyihalar texnolgiyasi bilan ishlash
tashkil etish lozim.Ushbu jarayonda 1-bosqich o`quvchilari ularning yoshiga xos
bo`lgan egomarkaz xususiyatini yengib o`tish, jamoat joylarida o`zini tutish
shakllari, muloqot qilish, hamkorlikda ishlash ko`nikmalarini rivojlantiradilar.
Shuning uchun, dastlabki bosqichda guruh bo`lib bajariladigan loyihalar ustida
ishlash maqsadga muvofiqdir. Tarixning “Qadimgi dunyo tarixi” bo`limida loyihalar biror bir afsona
qahramonlarini (Gerakl, Axilles, Shiroq), tarixiy shaxslarni (To`maris, Shiroq,
Spitamen, Aleksandr Makedonskiy va b) o`rganishga yoki bo`lmasa san’at va
madaniyat haqidagi tushunchalarni o`stirishga (Qadimgi dunyoning yeti mo`jizasi,
zikkuratlar, piramidalar va b.) yordam beradi. Ko`pincha guruh bo`lib ishlash
jarayonida hamma guruhlarga bir xil vazifa berilishi ham yaxshi natijalarga
erishishga yordam beradi. Bunda ishtirok qiluvchi guruhlar o`zlashtirish va bilimi
nuqtai nazaridan turli darajali bo`lishi va har bir guruhga bir xil darajadagi
o`quvchilar jalb qilinishi zarur [46,61-70].
Tarixning o`rta asrlar davrini o`rganuvchi darslarda loyiha ustida ishlash
ijodiy jamoada qiziqishlar bo`yicha birlashish, o`rganish jarayonida turli xil rolli
o`yinlardan foydalanish imkoniyatini berib, ularda berilgan topshiriqlarni o`z
vaqtida bajarish, bir-biriga yordam berish, ma’suliyat va ishga vijdonan
yondoshish sifatlarini tarbiyalaydi.Masalan, kichik hajmli biror qahramon yoki
voqea haqidagi tadqiqotlar “O`rta asr shaharlari va shaharliklar” deb nomlangan
to`plamga kiritilishi mumkin. Axborot beruvchi loyihalar amalga oshirilganda esa
to`plangan ma’lumotlar to`plam yoki rolli o`yinlar, munozaralar uchun asos
bo`lishi mumkin. Axborotlarni to`plashda o`quvchilar tarixiy asarlardan, internet
ma’lumotlaridan, vaqtli matbuot nashrlaridan, ensiklopediya va ilmiy
adabiyotlardan foydalanishlari mumkin. Bundan tashqari bu davr tarixini
o`rganishda yurtimizning qadimiy shaharlari bo`lgan Xiva, Buxoro, Samarqand,
Qoraqalpog`iston respublikasida joylashgan antik va o`rta asrlarga oid qal`alarga,
tarix va o`lkashunoslik muzeylariga ekskursion loyihalar tashkil qilish mumkin.
Yurtimiz tarixini o`rganish cheksiz loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish
imkoniyatini beradi.
Har bir loyiha ma’lum bir mavzuga bag`ishlanib, bir yoki bir necha dars, bir
semester yoki bir o`quv yili davomida ishlanishi mumkin. Loyihani amalga
oshirish jarayonida o`quvchilar masalan, tarixiy shaxslar hayoti haqida gapirib
berishlari yoki hikoya yozishlari, o`zlarining shaxsiy jurnallarini yaratishlari,
maketlar, rasmlar, kollajlar yasashlari, reja, xarita sxemalar, grafiklar,
diagrammalar va b.tuzishlari mumkin.
Taklif qilinayotgan metodni tahlil qilish uchun o`quvchilar loyihalar uchun
alohida daftar yoki ish papkalari yuritganlari yoki loyihalarni alohida varaqlarga
bajarib ularni ish oxirida alohida ko`rgazma shaklida namoyish etishlari mumkin.
Tadqiqotlar texnologiyasidan foydalaniladigan darslarga o`qituvchi oldindan
diqqat bilan tayorgarlik ko`rishi lozim. Agar imkon bo`lsa, o`quv yili
boshlanmasidan oldin tadqiqotlar texnologiyasidan foydalanilgan holda
o`rganiladigan mavzular, boblarni aniqlab, rejalashtirib olgan ma`qul. Bu
o`quvchilarning loyihalarni bajarishdagi vaqtini to`g`ri taqsimlashga,
o`rganilayotgan mavzu yoki muammoga chuqurroq kirib borishiga imkon yaratadi.
49
Gap shundaki, har bir loyihani yatatish va amalga oshirish o`quvchidan ko`p kuch
va vaqt talab qiladi, lekin uni hech kim kundalik ishlardan ham ozod qilmaydi.
O`quvchiga tushadigan yuklamani ko`paytirib yubormaslik uchun loyihalarni
avvaldan rejalashtirish va bu bilan o`quvchilarni o`quv yili boshidanoq tanishtirish
o`quvchining kundalik yuklamasini o`zi rejalashtirishiga va vaqtini to`g`ri
taqsimlashga yordam beradi[47,22-23].
Albatta, o`quvchilar dastlabki davrlarda o`quv dasturi doirasidagi
mavzularni tanlashga harakat qiladilar. O`qituvchi bu holda ilmiy rahbar ro`lini
bajarib boradi. 2-3 kurslarda loyihalarning mavzulari va tadqiqot obyektlari
murakkablashib boradi. Ushbu davrda o`quvchilarga taklif etiladigan loyihalarni
bajarish uchun maxsus adabiyotlardan, turli manbalardan foydalanish kerak
bo`ladi.[68,56-60] Ayniqsa, akademik litseylarning 3-bosqich o`quvchilari
o`zlarining tarix fanidan bajargan loyihalarini taqdimot ishi shaklida yil oxirida
namoyish etishlari mumkin bo`ladi. Yuqori kurs o`quvchilarini ko`pgina hollarda
o`lkashunoslik bilan bog`liq loyihalar qiziqtiradi. Chunki, o`lkashunoslik bilan
bog`liq loyihalar o`quvchilarga o`zlari yashab turgan o`lkaga boshqacha nazar
bilan qarash, o`zlariga hali ma’lum bo`lmagan jihatlarni ochish va ayrim hollarda
o`z oilasi, o`z sulolasi bilan bog`liq faktlarni topishga va xulosalar chiqarishga
imkon beradi.
Loyiha uchun mavzu tanlash bu o`qituvchi uchun oson emas. Ba’zi hollarda
o`quvchi o`z kuchi va imkoniyatlarini hisobga olmagan holda murakkab
mavzularga qo`l urmoqchi bo`ladi. Bunday hollarda o`quvchini bu loyihadan voz
kechishga majbur qilmasdan, ushbu loyihani amalga oshirish uchun qilish kerak
bo`lgan barcha harakatlarni, bosqichlarni o`quvchiga yotig`i bilan tushuntirish,
loyihani bajarish uchun manbalarning yetishmasligi, arxiv yoki muzeylarda
maxsus ruxsatnoma bilan tadqiqotlar olib borish zarurligini uqtirish lozim bo`ladi.
Asosiysi, o`quvchining tadqiqotchilik ruhini so`ndirmaslikdir. O`lkashunoslik
loyihalarini uy vazifasi sifatida qisqa (mini) loyiha shaklida takrorlash va
umumlashtirish darslarida, to`garaklarda qo`llagan ma’qul. Bu yil 1-son akademik
litseyda 3 ta o`lkashunoslik loyihasi amalga oshirildi
. Har bir loyiha o`rta muddatli loyiha shaklida 3-kurs o`quvchilari tomonidan amalga oshirildi va bitiruv taqdimot
ishi sifarida taqdim etildi. Bular:”Xorazmlik O`zbekiston qahramonlari”,
“Xorazmning qadimgi shaharlari haqida afsonalar”, “Kushon davlati va tilsomotli
Tuproqqal’a” mavzusidagi loyihalar bo`ldi.
I.S.Sergeyev o`quv muassasida loyihalar haftasini o`tkazish borasida
qiziqarli tajribasi bilan o`rtoqlashadi. Unga ko`ra, loyihalar haftasiga tayorgarlik
butun o`quv yili davomida maxsus reja asosida olib boriladi. Rejaga amal
qilmaslik butun haftani barbod qilishini ham ko`zdan qochirilmasligi kerak.
Loyihalar haftasida o`quvchilar o`z ilmiy rahbarlari qo`l ostida yakka yoki guruh
bo`lib amalga oshirgan loyihalarini taqdim qiladi. Loyihalar haftasi loyihalar
tanlovi bilan yakunlanadi va g`olib loyihalar o`quv muassasi ichidagi
konferensiyasida qatnashishi yoki maxsus to`plamda chop etilishi mumkin[46,80].
O`quv kursi yoki biror bo`limini tadqiqotlar texnologiyasi bo`yicha tashkil
etish o`qituvchidan yuqori malaka talab etadi. Chunki, har bir loyiha uchun
o`qituvchi mustaqil va juda sinchiklab kerakli materiallarni tanlashi, yuqori
samara beradigan vazifalar va topshiriqlarni ishlab chiqishi zarur. Bundan tashqari,
tadqiqotlar texnologiyasining o`quv jarayoniga tadbiq etilishi qator tashkiliy va
psixologik muammolarni hal etishni taqozo etadi.
E.G.Ziminaning fikriga ko`ra, tadqiqotlar yoki tadqiqotlar texnologiyasidan
yuqori kurslarda darsdan tashqari mustaqil ishlarni bajarish jarayonida foydalangan
maqsadga muvofiqdir.O`quvchilarni haqiqiy loyihalarga tayorlash uchun loyihalar
bilan tanishishni maktab davridan boshlash zarur.Tadqiqotlar texnologiyasining
ayrim elementlari 6-9- sinflardayoq dars jarayoniga tadbiq etilishi mumkin.
An’anaviy darslarda ham aqliy izlanishni, fikrlashni talab etadigan muammoli
vaziyatlarni tashkil etish orqali o`quvchilarda ushbu muammoni hal etish uchun
hatakat, izlanish, mustaqil fikrlash ko`nikmalarini shakllantirib borish muhimdir .
Keyingi bosqichlarda o`quvchilar ma’lumot yig`ish, ularni analiz qilish,
o`zlashtirish, to`gri taqdim qilish bo`yicha yetarlicha ko`nikmalarga ega bo`ladilar.
Muallif o`z maqolasida tarix darslarida kichik (mini) loyihalardan foydalanish
haqida gapiradi. Kichik loyihalar ulkan loyihalardan bir qator xususiyatlari bilan
farq qiladi.
Birinchidan, ular o`smirning ruhiy va jismoniy rivojlanishi darajasiga mos
kelishi kerak, shuning uchun ham ularning tarkibida ijodiy va o`yin elementlarini
mujassam bo`ladi.
Ikkinchidan, ular o`quv vaqtining ko`p qismini egallamasdan tez amalga
oshirishga mo`ljallangan bo`ladi.
Uchinchidan, loyihalar har bir o`quvchining ijodiy faoliyatiga sharoit
yaratishi kerak. Loyihalar mustahkam bilim poydevoriga qurilishi va shu bilan birga
o`rganilayotgan davr tarixiga har bir ishtirokchining o`z munosabati va qarashini
bildirishiga imkon yaratishi zarur. Bajarilish usuliga qarab kichik loyihalarni bir
qancha turlarga bo`lish mumkin: Ijodiy uy vazifasi, darslarda muammoli
vaziyatlar, aralash, individual, guruh loyihalar. Loyihaning turi bir qancha
omillarga bog`liq: o`quvchilarning tayorgarlik darajasiga, o`rganilayotgan
mavzuning hajmiga, ta`lim muassasida o`quv jarayonini tashkil etilishiga. Muallif
o`z tajribasida kelib chiqib bir qancha kichik loyihalardan foydalanishni tavsiya
etadi. Tarixning qadimgi dunyo tarixi davrini o`rganishda o`quvchilarga uy vazifasi
sifatida yog`ochdan yoki toshdan ibtidoiy mehnat qurollarini tayorlashni, har xil
materiallardan foydalanib, qadimgi yozuv namunalariga o`xshash loy taxtachalar,
papirus poyalari yoki ipakka yozilgan yozuv namunalarini tayorlab kelishni
topshirish mumkin.
Yoki o`quvchilar o`zlari mustaqil holda yo`qotilgan qadimgi solnomalar
yoki asarlardan ma’lum mavzuga oid , masalan, Yunon-fors urushlari tarixiga oid,
yoki Sezar davri urushlarida qatnashgan faxriyning esdaliklari, yoki Aleksanr
Makedonskiyning sharqqa yurishi davrida ustozi Aristotelga yozgan xati
ko`rinishida ijod qilishni topshirish lozim. Bunday loyihalarni bajarish va tahlil
qilish natijasida o`quvchilar murakkab vazifalarni bajaradilar, ular ushbu
tayorlangan hujjatlarning haqiqiy yoki soxta ekanligini isbotlashlari kerak bo`ladi.
Buning uchun, ular yozilgan voqealarning tarixiy voqelikka to`g`ri kelishini,
hujjarlarda tarixiy xatoliklar bor yoki yo`qligini topishlari, izlanishlari, tahlil
qilishlari, fikrlashlari kerak bo`ladi. Bu esa ularda tanqidiy yondoshish
ko`nikmasini rivojlantirib, keltirilgan axborotni mustaqil o`rganish va u haqda
kengroq ma’lumotga ega bo`lishga intilishini kuchaytiradi.
O`rta asrlar tarixini o`rganish jarayonida o`quvchilar quyidagi kichik
loyihalarni bajarishlari mumkin. Katolik cherkovi va uning o`rta asrlardagi rolini,
risarlar, salb yurishlarini bilan bo`g`liq materiallarni o`rgangandan keyin
o`quvchilarga uyga vazifa sifatida “Ritsarning kundaligi” mavzusida kichik
loyihani mustaqil yoki guruh bo`lib bajarishni topshirish mumkin. Ular birgalikda
ritsarning tarjimai holi, uning shiori, gerbi, bayrog`i, u yashagan tarixiy davrni
yoritishlari, uni salb yurishlariga yuborishlari va uning sarguzashtlarini o`ylab
topishlari kerak bo`ladi.
Bularning barchasini xuddi qadimiy tarixiy yozma manbadek
rasmiylashtirish, uni rasmlar bilan bezash , uni tarixchining sharhlari bilan
to`ldirishlari, umuman olganda ijod qilishlari kerak bo`ladi. Bajarilgan eng yaxshi
ishlarni esa yil davomida ushbu guruh amalga oshirgan eng yaxshi loyihalarning
elektron qo`llanmasi shaklida saqlash mumkin bo`ladi.
Bu davrni o`rganishda turli mamlakatlar tarixidagi voqealarni bir-biri bilan
solishtirsh, qiyoslash va tahlilga asoslangan loyihalarni bajarish mumkin. Masalan:
“O`rta asrlarda Yevropa va Osiyo shaharlarining rivojlanish xususiyatlari “ nomli
loyihani bajarish davomida o`quvchilar o`rta asrlarda Yevropa va Osiyo
shaharsozligi, shaharlarning ko`rinishi, bozorlar, savdo-sotiq, shaharlarda
hunarmandchilikning rivoji, shahar boshqaruvi, aholining yashash sharoiti va
boshqalarni solishtirishlari, tahlil qilishlari mumkin bo`ladi. Bu jarayonda ular turli
xil tarixiy hujjatlar, yozma manbalar, tarixiy filmlardan foydalanishlari va
mavzuga oid albom yoki taqdimot tayorlashlari mumkin bo`ladi.
Tarix darslarida kichik loyihalarning yana bir turi bu tarixiy mavzuda
mualliflik krossvordlarini tuzishdir. Krossvord tuzish o`quvchilarda ijodiy va aqliy
izlanishni rivojlantiradi. Tarixiy krossvord tuzishda turli xil yangi elementlarni
qo`llash mumkin. Krossvord savollarining bir qismini rasmlar, belgilar, tarixiy
xaritalar, tarixiy shaxslarning portretlari bilan almashtirish krossvordlarni yanada
qiziqarli qilish bilan birga, uni tuzuvchilarni turli xil axborot resurslaridan
foydalanishga majbur etadi. Yuqori bosqichlarda teskari krossvordlarni qo`llash
mumkin. Teskari krossvordlarda javoblar bo`lib, o`quvchi bu javoblarga savollar
qo`yishi kerak bo`ladi. Bunday krossvordlar katta bobni takrorlashda qo`l keladi.
Kichik loyihalarni uyga vazifa sifatida yakka holda yoki guruh bo`lib ham bajarish
mumkin. Bu ijodiy loyiha hisoblanib, u bajaruvchilardan ijod, fantaziya qilish va
o`ziga xos natijaga erishishni talab qiladi.
Kichik loyihalardan foydalanish ta`lim jarayonida ijobiy motivatsiya
dinamikasini hosil qilishda, darsda va uyda muvaffaqiyat va ijodiy atmosfera hosil
qilish imkoniyatini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |