Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

Qadimgi Mesopatamiyada huquqning asosiy belgilari. Ikkidaryo 
oralig‘i davlatlarida huquqning eng qadimgi manbai Misrda bo‘lgani kabi 
odat huquqi bo‘lgan. Davlatchilik natijasida odob-ahloq qoidalari 
majburiy mazmun kasb eta boshlagan. Yozma qonunchilikda ibtidoiy 
jamoa tuzumining belgilari saqlangan.  
Huquq manbai – qonun juda erta paydo bo‘lgan. Podsholar 
qonunlarining paydo bo‘lishi davlatlarning tashkil topishi va rivojla-
nishining uzluksiz shart-sharoitlari, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumni 
yaxshilash jarayonlari bilan bog‘liqdir. 
Tarixiy-huquqiy hujjatlardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
– miloddan avvalgi XXIV asrga taalluqli Lagash podshosi 
Uruinimgin islohoti hujjatlari; 
– miloddan avvalgi XXII asrga oid Ur sulolasi asoschisi podsho Ur-
Nammu qonunlari; 
– miloddan avvalgi III ming yillikdagi Isina podshosi Lipid-Ishtar 
qonunlari; 
– miloddan avvalgi II ming yillik boshidagi Eshkunna podsholigi 
Bilalam qonunlari; 
– miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalaridagi O‘rta asr osur 
qonunlari. 
Bularning ichida ayniqsa Mesopatamiyaning eng muhim hujjati, 
podsho Xammurapi qonunlari qadimgi davr huquqiy qarashlari va huquq 
tizimining juda katta yodgorligidir. 
Xammurapini qonunlari 1901–1092-yillarda fransuz arxeologik 
ekspeditsiyasi tomonidan qadimgi Elam poytaxti Suz shahrini qazish 
chog‘ida topilgan. Bu qonunlar mixxat yozuvida qora bazalt tosh ustuni 
sathiga o‘yib yozilgan
1
.
Ushbu qonunlar 282 ta moddadan iborat bo‘lib, Shumer va Akkad 
huquqining tajribasi va ko‘pgina namunalarini mujassamlashtirgan. 
Qonunlar to‘plami 3 qismga bo‘linadi: 1) kirish; 2) asosiy qism; 3) 
xulosa. 
Kirish qismida qonunlarni o‘rnatishdan asosiy maqsad mamlakatda 
adolat o‘rnatishdir, deb ko‘rsatilgan. 
Qonunda podsho o‘zining xalq oldidagi xizmatlarini keltiradi. Bu 
qonunlarni kelgusida bajaradigan podsholarni hurmatlash, ularni 
1
Izoh: Xammurapi qonunlarining asl nus xasi Parij  (Luvr)da saqla-
nadi.

---

 44
bajarmagan yoki bekor qilmoqchi bo‘lgan podsholarni la’natlash 
lozimligi to‘g‘risida gapiriladi. 
Qonunnomaning asosiy qismida sud va sud jarayoni (1–5-moddalar), 
mulk huquqining buzilishi va unga qo‘llaniladigan jazolar (6–120-
moddalar), nikoh, oila va meros huquqi (127–195-moddalar), jinoyat 
huquqi (shaxs hayoti va sog‘ligiga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlik, 
196–214-moddalar), mehnat va mehnat qurollari (215–282-moddalar) 
hamda boshqa munosabatlar to‘g‘risidagi me’yorlar belgilangan. 
Kodeksni tuzishda qadimgi odat huquqi, shumer qonunlari va yangi 
qonunlar asos qilib olingan. Xammurapi qonunlari boshqa sharq 
qonunnomalaridan farq qilib, o‘zida diniy va nasihatgo‘ylik elementlarini 
saqlamaydi. Shunday bo‘lsa-da, unda talion tamoyili va ordaliya kabi 
urug‘doshlik tuzumi belgilari saqlangan. 
Hozirgi davr huquqshunosligida Mesopotamiya huquqini o‘rganish 
uchun asosiy manba tariqasida Xammurapi qonunlariga murojaat etiladi. 
Xammurapi qonunlarida huquq sohalari va institutlari. Xammurapi 
qonunlarida yerga egalikning podsho, ibodatxona, jamoa va xususiy yer 
egaligi kabi shakllari bo‘lgan. Amaldorlar va harbiylarga berilgan mulk – 
ilku mulk deb atalgan. Keyingi davrlarda ham jamoa mulkchiligi saqlanib 
qolgan. 
Qonunlarda shartnomalardan va zarar yetkazishdan kelib chiqadigan 
majburiyatlar bir-biridan ajratib qo‘yilgan. Bu davrda shartnoma huquqi 
keng rivojlangan. Shartnomalarning oldi-sotdi, ijara, ayriboshlash, qarz, 
yuk tashish, topshiriq, shirkat (ko‘pchilik), hadya va boshqa turlari 
ko‘pgina me’yorlar bilan tartibga solingan. 
Nikoh yozma tuziladigan shartnomalar asosida rasmiylashtirilgan. 
Agar kishi xotin olsa va yozma shartnoma tuzmasa, bu ayol unga xotin 
emas (128-modda). Shartnoma er va xotinning oilasi o‘rtasida ham 
tuzilgan. Qullar va erkin kishilar oila qurishi mumkin bo‘lib, tug‘ilgan 
bolalar erkin hisoblangan. Nikoh shartnomasi tuzilishidan avval kuyov 
bo‘lajak qaynonasiga qalin puli – «tirxatum», kelinning oila a’zolariga 
to‘y sovg‘alari – «biblum», kelinning otasi qiziga sep-sidirg‘a – 
«sheriktum» berishi lozim bo‘lgan. Bir nikohlik amal qilgan bo‘lib, er 
asosli tarzda ikkinchi nikohga kirishi mumkin edi. Farzand ota-onasini 
so‘ksa tili, ursa barmoqlari kesilgan. 
Merosga dastlabki vaqtlarda eng avval o‘g‘illar, o‘g‘illar bo‘lmasa 
qizlar, keyinchalik qizlar ham o‘g‘illar bilan teng meros huquqiga ega 
bo‘lganlar. Agar o‘g‘il vafot etgan bo‘lsa, nevaralar merosxo‘r bo‘lgan. 
Farzandlar va nevaralar bo‘lmasa aka-ukalar, ular ham bo‘lmasa amakilar 

---

 45
merosxo‘r sifatida maydonga chiqqanlar. Meros bolalar o‘rtasida teng 
taqsimlangan. Asrab olingan farzand ham teng ulush olgan. Er xotiniga 
sovg‘a – nudunnum bergan va u saqlanib qolgan. 
Xammurapi qonunlarida ibtidoiy jamoa tuzumiga xos bo‘lgan qonli 
qasos olish odati haqida hech narsa eslanmaydi. U o‘z o‘rnini davlat 
hokimiyati organlari tomonidan beriladigan jazolarga va jinoyatchining 
jablanuvchiga yoki uning qarindoshlariga to‘laydigan haqlariga bo‘shatib 
bergan. Biroq ibtidoiy jamoa tuzumiga xos bo‘lgan boshqa qoldiqlar 
saqlangan. Jumladan, avilumlarga nisbatan talion tamoyili; aybdor 
noma’lum bo‘lsa, butun jamoaning javobgarligi, ota-ona uchun 
farzandlarning javobgarligi, aybdorning o‘z hududidan haydab yuborilishi 
va h.k. Jazo tizimi ayblanuvi va jabrlanuvchining ijtimoiy mavqeiga qarab 
turlicha qo‘llanilgan. Jazolar birinchi navbatda Bobildagi quldorlik 
tuzumini ushlab turishga qaratilgan. Jinoiy jazolar turlariga qo‘shimcha 
sifatida sharmanda qilish, muayyan faoliyat yuritish huquqidan mahrum 
qilish va mansabidan bo‘shatish jazolarini ham aytish mumkin. 
Xammurapi qonunlarining umumiy mazmuniga qarab to‘rtta turdagi: 
shaxsga qarshi, mulkka qarshi, oilaga qarshi va sudga qarshi jinoyatlarni 
ajratib ko‘rsatish mumkin. 
Qasddan odam o‘ldirish uchun o‘lim jazosi nazarda tutilgan (erini 
o‘ldirgan xotin qoziqqa o‘tqizilgan, 153-modda). Ehtiyotsizlik oqibatida 
odam o‘limiga sabab bo‘lish uchun o‘lim jazosi belgilangan. Masalan, uy 
imorat buzilib uy egasining o‘g‘li o‘lsa, quruvchining o‘g‘li ham 
o‘ldirilgan (230-modda). 
Shaxs sog‘lig‘iga qarshi jinoyatlarga ijtimoiy ahvoli jabrlanuvchi 
bilan bir xil bo‘lgan ayblanuvchilar talion tamoyili bo‘yicha jazolangan. 
Agar ayblanuvchi yuqori mavqega ega bo‘lsa, jarima to‘lagan. 
Shaxsga qarshi jinoyatlar qatorida yosh bolalarni o‘g‘rilash jinoyati 
ham ko‘rsatilib o‘tilgan. Albatta, bunda maqsad qul qilib sotish bo‘lgan. 
Agar avilumning yosh o‘g‘li o‘g‘irlansa, o‘limga mahkum etilgan (14-
modda). 
Mulkka qarshi jinoyatlarga juda og‘ir jazolar nazarda tutilgan. Saroy 
va ibodatxona mulkini o‘g‘irlaganlik uchun ayrim hollarda o‘lim jazosi, 
boshqa hollarda 30 baravar miqdorida jarima nazarda tutilgan. Agar 
aybdor uni to‘lay olmasa, o‘limga mahkum etilgan. Yong‘in paytida 
o‘g‘rilik qilgan jinoyatchi o‘tga tashlangan. Qulga nisbatan mulk huquqi 
qattiq himoya qilingan. Sharq davlatlarining barchasi qullarga tegishli 
tamg‘a bosgan. Uni kesish, kuydirish o‘lim jazosi bilan taqiqlangan. 

---

 46
Oilaga qarshi jinoyatlarga xotinning erga xiyonat qilishi, yaqin 
qarindoshlar bilan jinsiy aloqada bo‘lish va beva xotinning sud ruxsatisiz 
ikkinchi nikohga kirishi kabilar kirgan. Bunday jinoyatlarga suvga 
tashlash (sinov sifatida ham), yoqib yuborish, haydab yuborish jazolari 
tayinlangan. Oilada ota-onalar va farzandlarni bir-biridan himoyalashni 
nazarda tutgan. 
Xammurappi qonunlariga muvofiq, sudya ilgarigi qarorini 
o‘zgartirsa, lavozimidan chetlashtirilgan va da’voning 12 baravari 
miqdorida jarima to‘lagan. Tayyorlanilayotgan jinoyat haqida xabar 
bermaslik, yolg‘on guvohlik berish va tuhmat qilish uchun jinoiy jazolar 
belgilangan.  
Sud ishlarini yuritishda tomonlarining ko‘rsatmalarini suv bilan 
sinash usuli amalda bo‘lgan. Sud qaydnomalari loytaxtachalarga yozilgan. 
Ularda tomonlarning ko‘rsatmalari, qasamlari, guvohlarning ismlari va 
sud hukmining mazmuni yozib qo‘yilgan. Qoida bo‘yicha tomonlar bir 
ishni ikkinchi marta qo‘zg‘atishlari mumkin bo‘lmagan.