A’jinyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq insituti «arnawli sirtqi bo'lim» «Geografiya ha’m ekonomika bilim tiykarlari»

ǵalısı hám t.b.
Endogen tektonikalıq kúshler nátiyjesinde payda bolǵan jer astı silkiniwlerge jer silkiniwler dep ataladı. Jer silkiniw Jer qabıǵınıń ishki bólimindgi tábiyiy kúshler tásirinde payda bolatuǵın silkiniwler arqalı júzege keledi. Silkiniw payda bolǵan jer silkiniw oshaǵı epicentr delinedi. Epicentrden tolqınlar hár tárepke qaray tarqaladı. Jer silkiniw orayı bolsa gipocentir delinedi. Jer silkiniw oshaǵı 50 km.ge shekem ayırım waqıtları 700 km.ge shekem tereńlikte bolıwı múmkin. Jer silkiniw orayınıń epicentrda silkiniw kúshi bolıp, onnan gorizontal uzaqlasqan sayın silkiniw kúshi ástelesip baradı. Jer silkiniw kúshi 12 ballıq Rixter shkalası járdeminde ólshenedi. Rixter shkalası kestesi seysmolog Rixter atı menen ataladı. Jer júzinde birneshe márte
kúshli jer silkiniwler bolıp ótken. Máselen, eń kúshli jer silkiniwler Rixter shkalası boyınsha o’lshenedi. Erigen hám gázlerge toyınǵan mineral massa - magmanıń jerdiń ishki bóliminen jer qabıǵına kirip keliwi hám jer betine aǵıp shıǵıwı menen baylanıslı bolǵan process vulkanizm delinedi. Vulkan payda bolatuǵın shuqırlıqlarda bolıp atırǵan quramalı process, sonday-aq jerlolardaǵı toplanıp qalǵan gázlerdiń atılıwı, magmanıń iymek rawajlanǵan jerlo diywalında
júdá úlken kúsh astında urılıwı nátiyjede kishi amplitudaǵı jer silkiniwler payda boladı. Jerdiń ishki bólimindegi temperatura mantiyadaǵı zatlardıń erigen halında bolıwına sebep boladı hám olar magma delinedi. Jer jarıqları zıyan jetken jerlerge magmanıń kirip qatıwı nátiyjesinde inturiziv jınıslar payda boladı. Vulkan atılıwı nátiyjesinde magmanıń jer ústine shıǵıwınan effuziv jınıslar payda boladı. Vulkanizm processi ózine tán vulkanikalıq relief formalardı júzege keltiredi. Vulkanlar okean Jer qabı