Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

 
Tayanch soʻz va asosiy tushunchalar: 
yagona nusxali 
qoʻlyozma ustida ishlash tajribalarihoshiya, jahon sivilizatsiyasi, 
sharhva kiritma matnlar, qadimiy yozma manbalar, ma’naviy boylik, 
ijodkorlik mahorati, matn interpretatsiyasi, nashr tipi, matn 
joylashuvi, nashr yordamchi apparati. 
 
Matnshunoslik sohasi qo‘lga kiritgan yutuqlar badiiy asar 
mazmuni, g‘oyasining to‘la ochilishida ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 
O‘zbek matnshunosligi taraqqiyot bosqichi bevosita Alisher 
Navoiy asarlari ilmiy-tanqidiy matnlarni tuzishishlari bilan bog‘liq 
holda yuzaga keldi. Shoir asarlari ilmiy-tanqidiy matnini tuzishda 
S.Mutallibov, 
G‘.Karimov, P.Shamsiyev, A.N.Kononov, 
A.Qayumov, 
H.Sulaymonov, 
S.G‘aniyeva, 
Sh.Eshonxo‘jayev, 
154

---

L.Xalilov singari zahmatkash olimlar faol ishtirok etishdi.
73
Bu 
matnshunoslar 
o‘zlarining 
amaliy 
ishlari 
bilan 
o‘zbek 
matnshunosligida matn tuzishning eng ishonchli va maqbul yo‘llarini 
belgilab berdilar.
Badiiy asar muallifning yaratuvchanlik va ijodkorlik mahoratini 
toʻla namoyon etar ekan, bu imkoniyat ogʻzaki va yozma muloqot 
faoliyati mahsuli boʻlgan matnda oʻz aksini topadi.
Hozirgi zamon filologiyasida matnni tahlil etishda koʻpchilik 
tomonidan qabul qilingan yagona qoida yoʻq. Matn interpretatsiyasi 
matn ustida ishlayotgan olimning fanning qaysi yoʻnalishida ish olib 
borishiga bogʻliq. Masalan, D.S.Lixachev matnni ijodkor fikrining 
nutqiy ifodasi, qoʻlyozmada ongsiz ravishda sodir etilgan xatolar 
matn tushunchasiga kirmaydi, matndan tashqari holatlar muallif 
ixtiyorisiz vujudga kelgan boʻladi, deb ta’kidlaydi.
74
Matn tahliliga tilshunoslik nuqtayi nazaridan yondashgan olimlar 
uning mohiyatini lisoniy, kommunikativ, strukturaviy, mazmuniy 
xususiyatlar zanjiri belgilashini e’tirof etadi. Tilshunos olim 
M.Irisqulov fikricha, matnning asosiy xususiyatlaridan biri uning 
uzil-kesil tugal fikr anglatishidir. Matn yaratilgandan keyin 
tinglovchida kim? qachon? qayerda? qanday? – kabi qoʻshimcha 
savollarga oʻrin qolmaydi. Har qanday matn fikrlar majmuyi boʻlib, 
oʻzaro uzviy bogʻlangan mulohazalarni oʻz ichiga oladi. Matnning 
chegarasini uning yaratuvchisi (ya’ni yozuvchi, bayon qiluvchi) 
belgilaydi.
75
Matnga boʻlgan turli xil an’anaviy va zamonaviy yondashuvlar 
tadqiqotchida faqat cheksiz keng tasavvur emas, balki badiiy asar 
xususiyatlarini 
baholashda 
qiyinchiliklar 
ham 
tugʻdiradi. 
73
Қаранг
: 
Алишер Навоий. Танланган асарлар. II жилд
, 
III китоб. Нашрга тайёрловчи 
Ғ. Каримов. – Т.
: 
Ўздавнашр
, 
1949; Алишер Навоий. Хамса. Сабъаи сайёр. Танқидий 
матн. Нашрга тайёрловчи П. Шамсиев. – Т.
: 
ЎзССР ФА нашриёти
, 
1956; Алишер 
Навоий. Хамса. Фарҳод ва Ширин.Танқидий матн. Нашрга тайёрловчи П. Шамсиев. –Т.
: 
ЎзССР ФА нашриёти
, 
1963. Алишер Навоий. Хамса. Нашрга тайёрловчи П.Шамсиев. –
Т.
: 
Ўз ССР ФА нашриёти
, 
1959–1960.Алишер Навоий. Хазойин ул-маоний. I. Ғаройиб 
ус-сиғар.Нашрга тайёрловчи Ҳ. Сулаймонов. – Т.
: 
ЎзФА нашриёти
, 
1959.Алишер 
Навоий. Мажолис ун-нафоис. Илмий-танқидий матн. Нашрга тайёрловчи с. Ғаниева. –Т.
: 
Фан
, 
1961.Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. Танқидий матн. Нашрга тайёрловчи Ш. 
Эшонхўжаев. –Т.
: 
Фан
, 
1965. Халилов Л. Алишер Навоийнинг “Тарихи мулуки Ажам” 
асарининг қўлёзма нусхалари. Навоийга армуғон. Тўплам. –Т.
: 
Фан
, 
1968. 
74
Қаранг
: 
Д. С. Лихачев. Текстология. Краткий очерк. –М. – Л.
: 
Наука
, 
1964. – Б.9. 
75
Қаранг
: 
Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Т.
: 
Ўқитувчи
, 
1992. – Б.142.
155

---