Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

manba tadqiqot doirasida toʻgʻri tasarruf etilishi, 
nuqsonlar bartaraf qilinishi lozim
. Tasarruf uchun, eng avvalo, 
matnshunoslik mafkurasi, ilmiy tafakkur shakllangan boʻlishi kerak. 
U yetarli darajadagi nazariy bilimlar bilan bir qatorda psixologik, 
mantiqiy va estetik tahlil, tasavvur, yechim topish malakalarini 
oʻzlashtirish orqali hosil qilinadi”.
72
Afsuski, koʻp hollarda bu qoidaga amal qilinmaydi. Masalan, 
Soʻfi Olloyor asarlari ham hali tanqidiy matn tayyorlab 
ulgurilmasidanoq, doktorlik, bir necha nomzodlik tadqiqotlari, 
72
Шодмонов Н. Адабий манба ва матн тасарруфи. //. Адабий манба
: 
ўрганишнинг 
замонавий тамойиллари ва нашр муаммолари. Мақолалар тўплами. Қарши
, 
“Насаф”
, 
2013
, 
15-бет. 
149

---

shuningdek monografiya, risolalar uchun obyekt boʻldi. Qilingan 
ishlarning ilmiy qimmatini kamsitmagan holda ta’kidlash kerakki, 
Soʻfi Olloyor asarlarining, xususan, “Sabotul ojizin”ning toʻla ilmiy-
qiyosiy 
koʻrsatkichlar 
bilan 
asoslangan 
tanqidiy 
matni 
tayyorlanmaguncha natijalar mukammal boʻlmaydi. 
18-
rasm (slayd taqdimoti uchun maxsus) 
Matn tarixini oʻrganish ishishartli ravishda toʻrt bosqichda 
kechadigan qiyoslash va saralash tamoyillaridan iborat boʻladi. 
Avvalgi 
bosqichda 
qoʻlyozmaning 
paleografik 
tekshiruv 
natijalari (qogʻoz va xat turi, qoʻlyozmaning saqlanish holati) asosida 
sanalar boʻyicha ajratildi: Masalan:
1.
XVIII asr 
2.
XIX asr 
3.
XX asr. 
Ikkinchi bosqichda guruhlangan qoʻlyozmalarning xati oʻzaro 
solishtirildi. Masalan: “Barcha qoʻlyozmalar nastaliq xatida bitilgan 
boʻlib, XVIII asrga oid nusxalarida dagʻallik (ba’zan nasxga 
moyillik), XIX asrga oid nusxalarda nafislik, XX asrga oid 
nusxalarda husnixat va badxatlik qorishiq kelgani kuzatildi”.
Uchinchi bosqichda sanalar boʻyicha ajratilgan har bir qoʻlyozma 
matnining toʻliqligiga koʻra oʻzaro qiyoslanadi. Natijalarni shunday 
umumlashtirish mumkin:
150

---

–
matnning boshi va oxiri boʻlgani holda, ayrim baytlar tushib 
qolgan; 
–
boshlanishi yoʻq qoʻlyozmalar; 
–
oxiri yoʻq qoʻlyozmalar; 
–
boshlanishi ham, oxiri ham yoʻq qoʻlyozmalar. 
Toʻrtinchi bosqichda oʻzaro qiyos natijasida saralangan 
nusxalarning “matn butunligi” aniqlandi. Qadimiylik, toʻliqlik, 
husnixat, saqlanish sifatining yaxshiligi kabi qiyos uchun muhim 
jihatlarning imkon qadar bitta qoʻlyozma matnida jamlanishi – “tom 
butunlik”ni, bittadan ortiq qoʻlyozma matnlari asosida jamlanishi – 
“matnlararo butunlik”ni anglatadi. Keyin shu asosda ilmiy-tanqidiy 
matn uchun asos nusxalar tanlanadi. Asos nusxalar ishonchli matnni 
tiklash silsilasining avvalgi halqasini tashkil qiladi.
Oʻzaro muqoyasa jarayonidaqoʻlyozma nusxalarining bir 
umumiy manbadan koʻchirilgan yo koʻchirilmagani aniqlanadi. 
Ishonchli matnni tiklash silsilasining ikkinchi halqasi “faol 
nusxalar”, uchinchi halqasi esa “yordamchi nusxalar” deb ataladi.