Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

 
Tayanch soʻz va asosiy tushunchalar: 
toshbosma matnlardagi 
tafovutlar, risola, kotib, toshbosma va bosma kitoblar, gravyura, 
matn, oʻzbek matbaachilik tarixi, yogʻoch taxtalar, muqovasozlar, 
naqqoshlar.
 
 
Qadimda 
risolalar 
qoʻlyozma 
tarzida 
tayyorlangan. 
Qoʻlyozmalarni 
xattotlar 
bejirim 
qilib oqqa 
koʻchirishgan, 
naqqoshlar bezak bilan bezashgan, muqovasozlar varaqlarni tikib va 
qolipga tortib kitob xoliga keltirishgan. Zardushtiylik dinining 
muqaddas yozuvlari toʻplami sifatida bizgacha yetib kelgan kitob – 
“Avesto” teriga yozilgan. Hozir fanda ma’lum boʻlgan “Avesto” 
milodning IV asrlariga, ya’ni shox Xisrav I davriga oid. Unda Oʻrta 
Osiyo, Eron, Ozarbayjonga doir ma’lumotlar aks ettirilgan. Birinchi 
bosma kitoblar ksilografik (yunoncha “ksilo”–“daraxt” va “grafo” – 
“yozaman” soʻzlaridan) kitoblar deb atalgan. Ularni quyidagicha 
tayyorla-ganlar: tekis yogʻoch taxta ustiga matnning teskari (aks) 
tasvirini yozganlar. Usta oʻtkir pichoqda ehtiyotlik bilan yogʻochni 
oʻyib yozgan. Natijada matnning qavariq tasviri hosil boʻlgan. Unga 
86

---

boʻyoq surkab, ustiga pergament (maxsus ishlov berilgan buzoq 
terisi) yoki qogʻoz bostirilgan va boʻyoq yogʻochdan varaqqa oʻtgan. 
Xuddi shu usulda gravyuralar ham tayyorlangan.
 
Bundaykitoblarnitayyorlashjudaqiyinboʻlgan, chunki yogʻoch 
taxtalarga bir necha oʻn ming harfni oʻyib ishlashga toʻgʻri kelgan. 
Shuning uchun kishilar uzoq yillar davomida alohida harflardan 
iborat bosma shaklni yaratishga intilganlar.Shunday kitob bosishga 
doir dastlabki tajribalar Xitoyda 1041–48-yillarda amalga oshirilgan. 
Yevropada bosma kitob ixtirochisi Iogann Gutenberg boʻldi. 
Uning hayoti toʻgʻrisida ma’lumotlar juda oz. Biz ixtirochi 
Germaniyaning 
Mayns 
shahrida 
1394-99-yillar 
orasida 
tugʻilganligini, Strasburg shahrida usta boʻlib ishlaganligini bilamiz, 
xolos. Gutenberg oʻz ixtirosini yashirincha tayyorlagan.Xoʻsh, 
Gutenberg nimani ixtiro qildi? 
 
6-rasm (slayd taqdimoti uchun maxsus) 
Gutenberg yogʻsiqib chiqarish uchun moʻljallangan oddiy pressni 
bosmaxona dastgohiga aylantirdi va uni kitob bosishga moslashtirdi. 
Ammo asosiy narsa bunda emas, balki matndan xohlagan miqdorda 
87

---

nusxa koʻchirishga imkon beruvchi bosma shaklni ixtiro 
etganligida.Bu ixtiro tezda butun dunyoga yoyildi.XV asr oxiriga 
kelib Yevropaning oʻnlab shaharlarida kitoblar bosilib chiqdi.Bu 
birinchi kitoblarning koʻpi saqlanib qolmadi. 
Kitob bosish jarayoni yildan-yilga asta-sekin takomillashib bordi. 
Turkistonda birinchi bosma kitob 1868-yil Turkiston harbiy okrugi 
shtabi (Toshkent) da chiqarildi.