Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

Piktografik yozuv taraqqiyoti asosida 
logografik yoki ideografik yozuv paydo boʻldi. Bunda tildagi har bir 
soʻz oʻz ramziy timsoliga ega boʻladi. Piktogramma toʻgʻridan-
toʻgʻri predmetni rasm orqali koʻrsatsa, logogramma soʻzning 
24

---

ma’nosini tushuncha orqali ifodalaydi. Ieroglifik yozuv logografik 
yozuvning rivojlangan, mukammal koʻrinishidir.
Miloddan avvalgi VI–IV asrlardayoq Turonzaminning turli oʻlka
mahalliy tillari tovush sistemasiga mustaqil holda moslashgan. 
Xorazmiy-sugʻdiy, pahlaviy, baxtariy kabi yozuvlar shakllanganligi 
yozma madaniyatimiz ildizlari naqadar uzoq davrlarga borib 
taqalishidan dalolat beradi. Mana shu yozuvlar ichida sugʻd yozuvi 
yodgorliklari keng miqyosda va uzoq vaqt iste’molda boʻlganligi 
bilan alohida ajralib turadi. Qogʻozga bitilgan va bizgacha yetib 
kelgan sugʻdcha matnlarning eng qadimiysi IV asr boshlariga 
mansub boʻlib, fanda “Eski maktublar” deb nom olgandir. Bu 
maktublar 
1906-yili 
ingliz 
olimi 
A.Steyn 
boshliq 
ekspeditsiyatomonidan Moʻgʻulistonning Dunxuan degan joyidan 
topilgan. Sugʻd yozma yodgorliklarining eng soʻnggisi Talas daryosi 
vodiysidagi qoyatoshlar sirtiga bitilgan tashrifnomalardir. Bu yozuv 
oromiy yozuvi asosida paydo boʻlganligi bois, oromiy yozuviga 
oʻxshaydi. II asrning oxiri – III asrning boshlarida Xorazm yozuvi 
xoʻjalik hisobot hujjatlari, tangalardagi yozuvlar, qabrlarga 
oʻrnatilgan haykallar va boshqa joylarda uchraydi.
V–VIII asrlar davomida turkiy xalqlar Oʻrxun-Enasoy yozuvidan 
keng foydalangan. Oʻrxun-Enasoy yozuvi bilan birga uygʻur 
alifbosidan ham foydalanilgan va bu yozuv turkiy xalqlar orasida 
XVI asrgacha ancha keng ishlatilgan. Yozuv turlarining keng 
qoʻllanishi bilan birga kitobatchilik san’ati ham rivoj topdi. Oʻrta 
Osiyoda miloddan avvalgi asrlardayoq kitobchilik ishlari bilan 
shugʻullanganlar.
Qadim Sharqiy turk madaniy muhitida qoʻlyozmalar bilan 
yonma-yon ksilografiya usuli joriy etilgan. Q.Sodiqovning 
yozishicha, “turk buddaviylari orasida ancha keng tarqalgan kitob 
turi potxidir. Bunday usul bilan kitob tayyorlash uchun, dastavval, 
kitobga moʻljallanayotgan varaqlar oʻrtasiga bir oʻlchamda 
doirachalar chizib chiqilgan. Matnni yozayotgan paytda esa satr 
doiraga kelib tutashganda toʻxtatilib, doirachaning ikkinchi yogʻidan 
davom ettirilavergan. Shunday qilib, doiracha ichi boʻsh qolgan. 
Qoʻlyozma toʻliq qoʻldan chiqqach, haligi doirachalar oʻrtasidan 
teshib chiqilgan. Varaqlarni dastalab turib, ularning teshigidan ipga 
tizilgan. Soʻngra qogʻoz bichimiga teng ikki payraxa olib, taxlogʻliq 
qogʻozning ikki yogʻidan qoplangan va tizimchasi mahkamlab 
25

---

qoʻyilgan. Oʻz navbatida, payraxalar muqova vazifasini oʻtagan 
hamda kitobni yaxshi saqlash imkonini bergan. Kitobni oʻqish zarur 
boʻlgan taqdirda tizimchasi boʻshatilib, foydalanib boʻlgach, yana 
joylab qoʻyilavergan”
15
. Litografiya usulida kitob tayyorlashni ba’zi 
olimlar yassi chop etish deb yozishadi. Jumladan, Sh.Ziyodovning 
yozishicha, harf terilmaydigan, poligrafiya terminologiyasi boʻyicha 
yassi chop etish usuli litografiya boʻlib, ya’ni yassi chop etish – matn 
oldindan qogʻoz varagʻiga bitilgan va tosh shaklga teskarisi 
tushirilgan aksdan nusxa koʻchirish usuli hisoblanadi.
16
XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston xalqlari hayotida roʻy 
bergan yangiliklardan biri tipo-litografik korxonalarning ochilishi 
boʻldi. Toshkentda birin-ketin matbaalar ish yurita boshlashdi. 
Markaziy Osiyoda ilk tipografiya rasman Toshkentda 1868-yili 
harbiy shtabda tashkil etilgan. Toshkentdagi bu bosmaxona xizmat 
doirasi uchungina tashkil etilgan boʻlib, tipo-litografiyada asosan 
Turkiston gubernatorligining rasmiy xatlari, buyruqlari, telegramma 
va boshqa hujjatlarini chop etish moʻljallangan edi. 
M.Hakimov qayd etganidek, Turkistonda kitob bosishning ikki 
xil usuli qoʻllandi. 
Birinchisi tipografik (mixbosma)
usul boʻlib, unda 
mix shaklidagi metall harflarni qoʻlda terish orqali kitob bosilgan. 
Bunda 
arab yozuvining nasx yozuvi
dan keng foydalanilgan. 
Ikkinchisi esa litografiya (toshbosma)
usul, unda dastlabki, asosiy 
ishni xattot bajargan. Xattot bosiladigan kitobning matnini maxsus 
qogʻozga koʻchirgan. Bu qogʻozdagi matn tosh qolip sirtiga 
oʻtkazilgan va unga kimyoviy ishlov berilgan. Soʻngra ana shu tosh 
qoliplardan 
nusxalar 
olingan. 
Xattot 
toshbosmaga 
matn 
koʻchirganda 
asosan 
nasta’liq 
xati
dan 
foydalangan. 
Lito-
tipografikga nisbatan litografik usul keng qoʻllangan. Bunga faqat 
Alisher Navoiy asarlarining 1879–1917-yillar davomida Turkiston 
shaharlaridagi koʻp matbaalarda bosilgan 70ga yaqin nashri faqat 
toshbosma usulida amalga oshirilganligi misol boʻla oladi.
17
Oʻrta 
Osiyoda toshbosma usulidagi dastlabki matbaa Xivada Muhammad 
15
Содиқов Қ. Туркий матннавислик тарихидан. Қадимги ёзма ёдгорликлар. – Т.
: 
Ёзувчи
, 
2000. – Б.126.
16
Қаранг
: 
Зиёдов Ш. Марказий Осиёда илк тошбосма китоблар нашри 
тарихидан//Шарқшунослик
, 
2009
, 
№ 14. – Б.136.
17
Қаранг
: 
Ҳакимов М. Алишер Навоий асарларини кўчирган хаттотлар. –Т.
: 
Фан
, 
1991. – Б.39. 
26

---

Rahimxon II saroyida yuzaga keladi. “Sharqda birinchi matbaa 1832-
yili Eronda paydo boʻlgan edi. Shuning uchun Erondan Ibrohim 
Sulton nomli matbaachi Xiva saroyiga taklif etiladi. Ibrohim Sulton 
mahalliy yoshlardan Otajon Abdalovga matbaachilik sirlarini 
oʻrgatadi, 1874-yildan boshlab ba’zi hujjatlar toshbosma usulida 
chop etila boshlaydi”
18
.
XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida Xiva xonligi madaniy 
va ijtimoiy hayotida muhim rol oʻynagan Muhammad Rahimxon II 
kutubxonalar tashkil etgan hamda qoʻlyozma manbalarni asrash va 
koʻpaytirishga katta ahamiyat qaratgan. Q.Munirov qayd etganidek, 
boshqa Xiva hukmdorlaridan farqli oʻlaroq Muhammad Rahimxon II 
oʻz zamonining shoiri boʻlgan. U tarixiy, adabiy asarlarni sevgan va 
ularni koʻplab koʻchirtirgan hamda saroyga toʻplagan. Muhammad 
Rahimxonning ikkita kutubxonasi boʻlib, biri qishki qarorgoh– Ark 
ichkarisida, yana biri yozgi qarorgoh – shahar tashqarisida Tozabogʻ 
saroyida joylashgan edi. Bu kutubxonalarda ixcham kataloglar 
tuzilgan, kitoblarning muqovalariga ularning nomlari bitilgan 
yorliqlar yopishtirilgan. Xiva xoni Feruzning asosiy maqsadi nodir 
asarlar nusxalarini koʻpaytirish orqali qoʻlyozmalarni asrash edi.
Manbashunos H.Aminovning yozishicha, Xiva xoni Feruz 
kutubxonasi fehrist-katalogida qoʻlyozma va litografik asarlardan 
jami 914 jild kitob bayoni keltirilgan. Ular 893 asarni tashkil etib, 
bularning 604 jildi qoʻlyozma boʻlib, 310 jildi toshbosma 
nusxalardir.
19
Adabiyotshunos 
R.Mahmudova 
bergan 
ma’lumotlariga 
qaraganda, Toshkentda birinchi xususiy litografik matbaa S. I.Laxtin 
matbaasi boʻlib, u 1877-yili ochilgan. Bu bosmaxona rus tilidagi 
kitoblar bilan birga mahalliy tillardagi kitoblarni ham nashr qilgan. 
Toshkentdagi yirik matbaalardan yana biri – O.A.Portsev matbaasi 
1888-yili tashkil topgan. Uning chiqargan kitoblari ancha sifatli 
boʻlib, qogʻozi va muqovalariga alohida e’tibor berilgan. V.M.Ilyin 
18
Эркинов А.
, 
Полвонов Н.
, 
Аминов Ҳ. Муҳаммад Раҳимхон II – Феруз кутубхонаси 
феҳрести. – Т.
: 
“Янги аср авлоди”
, 
2010. – Б.9–10.
19
Қаранг
: 
Эркинов А.
, 
Полвонов Н.
, 
Аминов Ҳ. Муҳаммад Раҳимхон II – Феруз 
кутубхонаси феҳрести. – Т.
: 
“Янги аср авлоди”
, 
2010. – Б.38.
27

---

matbaasi esa 1893-yili tashkil topgan, unda oʻzbek adabiyoti tarixiga 
oid koʻpgina kitoblar bosilib chiqarilgan.
20