Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

Xiva xonligidagi kutubxonalar. 
Ma’lumki, kutubxonalar 
qadim-qadimdan insonlar uchun ma’naviyat va ma’rifat oʻchogʻi 
boʻlib, inson zoti doim kitoblarga intilib yashab kelgan. Har doim 
kutubxonalar jamiyat hayotining ajralmas qismi boʻlgan. Faqat 
kutubxonalar tufayligina qadimgi qoʻlyozmalar, bosma kitoblar, 
tarixiy shaxslar haqidagi manbalar bizgacha yetib kelgani hech 
kimga sir emas. 
Yozuvning paydo boʻlishi va hujjatli manbalar, qoʻlyozma va 
keyinchalik bosma kitoblarning koʻpayishi kutubxonalarning yuzaga 
kelishiga sabab boʻldi. Kutubxonalar miloddan avvalgi 2 ming 
yillikda vujudga kelib, yozuvlar sopol bitiklarda yozilgan edi. 
Miloddan avvalgi VII asr oʻrtalarida Sharqdagi koʻp saroylarda 
qadimgi Misr va Rim ibodat xonalari qoshida kutubxonalar boʻlgan. 
Qadimgi davrdagi kutubxonalardan eng mashhuri Aleksandriya 
kutubxonasidir. 
Gʻarbiy Yevropada ilk oʻrta asrlarda monastir va ibodatxonalar 
qoshida kutubxonalar tashkil etilgan.Oʻzbekiston hududida miloddan 
avvalgi 1 ming yillikning soʻnggi asrlarida dastlabki kutubxonalar 
paydo boʻlgan. Bular ilk kutubxonalar boʻlib, 
kutub
– arabcha 
“
kitoblar
”, 
xona
– forscha “
uy
”, ya’ni kitob va hujjatlar saqlanadigan 
joy demakdir. 
Kutubxona – bosma va ayrim qoʻlyozma asrlardan ommaviy 
foydalanishni ta’minlovchi madaniy-ma’rifiy va ilmiy muassasa 
14
Муҳиддинов Н. А. Совет шарқшунослигининг янги мувоффақиятлари сари. 
Тошкент шаҳрида шарқшуносларнинг Бутуниттифоқ биринчи конференциясида 
сўзлаган нутқи. – Т.
: 
“Қизил Ўзбекистон”
, 
“Правда Востока” ва “Ўзбекистони сурх” 
бирлашган нашриёти
, 
1957. – Б. 35.
23

---

hisoblanib, unda muntazam ravishda bosma asarlarni toʻplash, 
saqlash, targʻib qilish va kitobxonlarga yetkazish, shuningdek, 
axborot bibliografik ishlar olib boriladi. Kitobxonlarga xizmat 
koʻrsatish kutubxonaning asosiy faoliyati boʻlib, qolgan barcha 
faoliyatlar (kitob fondini butlash, uni tashkil etish, toʻldirish va h.k) 
asosiy faoliyat uchun xizmat qiladi. Kitobxonlarga xizmat 
koʻrsatishning asosiy maqsadi ularni axborot va adabiyotga boʻlgan 
talablarini imkoni boricha toʻliq qondirishdan iborat.Markaziy Osiyo 
hududida yirik sulolaviy kutubxonalar, masjid-madrasalar qoshida 
kutubxonalar boʻlganligi haqida aniq tarixiy manbalar mavjud. 
IX – X asrlarda arab xalifaligi tarqoqlashib, XI asrning oxiriga 
kelib Oʻrta Osiyo hududida Somoniylar davlati yuzaga kelgan. 
Somoniylar davrida Movarounnahr, Samarqand, Buxoroda fan va 
madaniyat rivojlana borgan. Bu davrda ushbu davlatda juda koʻp 
mashhur qomusiy olimlar yashab ijod etgan. 
Buxoroning mahobatli markazi, keng maydonning kunchiqar 
tarafida muhtasham ark turadi. Ark darvozasidan kirganda 
toʻgʻridagi yoʻl bir koʻhna binoga eltadi. Uning qalin devorlari boy 
xazinani qoʻriqlaydi. Bu bebaho boyliklar jam boʻlgan xazina 
Buxoro 
kutubxonasi, 
bu 
kutubxona 
X 
asrdagi 
mashhur 
kutubxonalardan biridir.Oʻsha davrda Buxoro kutubxonasi juda boy 
fondga ega boʻlib, u Oʻrta Osiyoning siyosiy va madaniyat markazi 
hisoblanardi. Buxorodagi ushbu kutubxona amir saroyida joylashgan 
boʻlib, kitoblar fan sohalari boʻyicha sandiqlarda saqlangan. Unga 
faqat amir Nuh ibn Mansurning ruxsati bilangina kitobxon kirardi. 
Kutubxona ichida qator terilgan sandiqlarda kitoblar taxlab 
qoʻyilgan, har bir sandiqda bor kitoblarning roʻyxati mavjud boʻlib, u 
sandiq ichida turardi. 
Insoniyat tarixida ixtiro qilingan har bir kashfiyot, avvalo, 
ijtimoiy hayot ta’sirida yuzaga keladi va koʻp asrlik an’analar 
doirasida shakllanib boradi. Ma’lum boʻlishicha, dastlab piktografik 
yozuv kashf qilingan. Bu yozuvda chizilgan rasmlar muvofiqligiga 
qarab, insonning oʻzi bir-biri bilan bogʻliq shakllar asosida mantiqiy 
fikr yuritib, gap tuzgan.