Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti

9-ilova 

Tushunchalar  

Yer tipidagi 

sayyoralar 

Gigant  

sayyoralar 

Sayyoraning massasi 

 

 

O‘lchamlari (radiusi) 

 

 

O‘z o‘qi atrofida aylanish davri 

 

 

Yo‘ldoshlarining soni 

 

 

Zichligi 

 

 

Qattiq qobiq 

 

 

Qattiq qobiqning kimyoviy tarkibi 

 

 

Atmosferasi 

 

 

Kimyoviy tarkibi 

 

 

Atmosferaning o‘rtacha molekulyar 

massasi 

 

 

Quyosh sistemasidagi o‘rni 

 

 

---

19 

 

Quyoshdan uzoqligi 

 

 

Effektiv harorati 

 

 

Magnit maydonlari 

 

 

---

20 

 

Ma’ruza bayoni 

Quyosh  sistemasida  hozirgacha  bizga  ma’lum  bo‘lgan  8  ta  katta  sayyora 

mavjuddir. Ularning fizik xususiyatlariga qarab ikki guruhga bo‘lish mumkin. Yer 

guruhidagi sayyoralar va gigant sayyoralar. 

Yer  tipidagi  sayyoralar-Merkuriy,  Venera,  Yer  va  Mars  bo‘lib  gigant 

sayyoralardan  o‘zlarining o‘lchamlari, massasining kamligi, zichligining kattaligi, 

o‘z o‘qi atrofida sekin aylanishi, atmosferasining ancha siyrakligi, yo‘ldoshlarining  

bo‘lmasligi yoki kam bo‘lishi bilan farqlanadi. 

Hozirgi  vaqtda bu guruhidagi sayyoralarning tekshirish kompleks xarakterga 

ega  bo‘lib,  u  faqat  astronomlarnigina  emas,  shuningdek  boshqa  soxadagi 

mutaxassislar, geologlar, biofiziklar, topograflar, radioinjenerlar  va  boshqalarning 

diqqatini jalb etmoqda. Sayyoralarni o‘rganishda  ular Yerdagi sharoitda yaxshilab 

tajribadan o‘tkazilgan  va sayyoralar sirtining  va atmosferasining tuzilishi haqida 

ishonchli ma’lumotlar olish imkonini beradigan metodlardan foydalanadilar. 

Sayyoralarni  ichki  qatlamlarini  bevosita  o‘rganib  bo‘lmaydi.  Ularni  ichki 

tuzilishini  umuman  olganda  nazariy  yo‘l  bilan  tekshiriladi  va  nazariy  modellari 

tuziladi. Bu ishda Yerni ichki tuzilishini tekshirishdan olingan natijalarga tayaniladi. 

Yerni ichki tuzilishi ikki hil usul bilan o‘rganiladi. Geologik parmalash va seysmik 

to‘lqinlarni qayd qilish usullari. 

Hozirgi  paytgacha  geologik  parmalash  10  km  gacha  chuqurlikgacha  olib 

borilgan va 15 km gacha parmalash rejalashtirilgan. Geologik parmalash yo‘li bilan 

Yerni  yuza  qatlamining  tarkibi,  qanday  moddalardan  tuzilganligi,  unda  zichlikni 

temperatura va bosimni chuqurlik bo‘yicha o‘zgarishi aniqlanadi. Bunday ishlarni 

natijalariga ko‘ra Yerning yuza qatlami silikatlardan ya'ni kremniy, alyuminiy, temir 

va  ishqor  elementlarning  oksidlaridan  tuzilgan  va  o‘rta  qatlam  granit  qatlamidir. 

O‘rtacha zichlik 3.3 g/sm

3

 temperatura chuqurlik bo‘yicha ortib boradi: avvalo har 

100 mda 1



 C ga, keyinchalik 2.5



 C ga ortib boradi. 10 km chuqurlikda temperatura 

180



C.  Chuqurliklaridan  vodorod,  geliy,  azod,  metan  va  boshqa  uglevodorodlar 

gazlar va brom, yod va boshqa og‘ir atomlarga boy suv oqimlari kuzatiladi.