Aim uz Metallmaslarning umumiy xossalari

Aim.uz

Metallmaslarning umumiy xossalari

Metallmaslar D.I. Mendeleyev davriy jadvalida asosiy guruhchalarda va davrlarning o’ng tarafida joylashgan. Metallmaslarning xossalari metallarnikidan keskin farq qiladi. Odatda metallmaslar elektr tokini va issiqni yomon o’tkazadi. Ular oddiy sharoitda rangsiz (yoki rangli), suvda erimaydi yoki yomon eriydi. Metallmaslar organik erituvchilarda eriydi yoki aralashadi.

Metallmaslarning tashqi qavatidagi elektronlari soni ular joylashgan guruh nomeriga teng(geliydan tashqari). Metallmaslar o’zlarining tashqi qavatdagi elektronlarini to’ldirish uchun elektron biriktirishga moyildirlar. Bunday holda metallmaslar oksidlovchilar hisoblanadi. Har bir davrda chapdan o’ngga qarab metallmaslarning elektron biriktirib olish xossasi, demak metallmas xossasi ortib boradi. Bir guruhning o’zida metallmaslarning elektron biriktirish xossasi guruhda pastdan yuqoriga qarab ortadi.
O’ziga elektron biriktirish xossasiga ko’ra ftor metallmaslar ichida eng oldinda turadi. Qolgan metallmaslarning elektron biriktirish xossasi ularning elektromanfiylik qatoriga mos keladi. Metallmaslar qatoriga odatda oddiy moddalari oksidlovchilik xossasiga ega bo’lgan elementlar kiritiladi.
Vodorod ozida ham metallarga va ham metallmaslarga xos xossalarni o’zida birlashtirgan. Uning tashqi qavatida xuddi ishqoriy metallarga o’xshash bitta elektron mavjud. Vodorod metallardan ozining kichik ion radiusiga egaligi va metallmaslarga o’xchash xossalarga ega bo’lishi bilan farq qiladi. Shung uchun ham vodorod davriy sistemaning ham birinchi va ham ettinchi guruhchasiga qo’yilgan.
Kimyoviy elementlardan faqat 22 tasi metallmasdir. Ular orasida odatdagi sharoitda qattiq holatda(B, C, Si, P, As, S, Se, Te, I, At), gazlar (H₂, N₂, F₂, O_2, Cl₂), faqat bromgina suyuqlikdir. Metallmaslarning rangi ham juda keskin farq qiladi va turlicha o’zgaradi.
Barcha metallmaslar metallar bilan ta’sir etadi. Metallarning vodorod bilan birikmalari gidridlar (NaH, CaH₂, AlH₃), ftoridla r(NaF, CaF₂, AlF₃), xloridlar (NaCl, CaCl₂, AlCl₃), bromidlar(NaBr, CaBr₂, AlBr₃) iodidlar (NaI, CaI₂, AlI₃), oksidlar (Na₂O, CaO, Al₂O₃), sulfidlar (Na₂S, CaS, Al₂S₃), selenidlar, telluridlar, nitridlar (Na₃N, Ca₃N₂, AlN), fosfidlar (Na₃P,Ca₃P₂, AlP), arrenidlar, antimanidlar, karbidlar (Na₄C, CaC₂, Al₄C₃), silitsidlar (Na₄Si, Ca₂Si, Al₄Si₃), boridlar va hokazolar deyiladi . 
Barcha metallmaslar vodorod bilan birikmalar hosil qilib, ular uchuvchan birikmalarga kiradi (H₂O va HF dan tashqari). Inert gazlarning vodorodli birikmalari olinmagan. Vodorodli birikmalarning xossalari juda har xil. CH₄, SiH₄ suvda yomon eriydiga inert moddalar. NH₃, PH₃ kislotalarda eriydigan asos xossalariga ega bo’lgan birikmalar. H₂O, H₂S, H₂Se, H₂Te qatorida vodorodli birikmalarning kislotalik xossaslari ortib boradi. HF, HCl, HBr va HI qatorida ham eng kuchli kislota HI hisoblanadi.
Metallmaslar kislorod bilan oson birikadi. Metallmaslardan galogenlar kislorod bilan to’g’ridan to’g’ri birikmaydi. Masalan, azotning oksidlari juda ko’p, ularning ichida to’g’ridan to’g’ri ta’sir orqali faqat NO olinadi. Qolgan oksidlar esa bilvosita usullar yordamida olinadi. Odatda metallmaslarning oksidlari kislotali tabiatga ega. Azot oksidlaridan N₂O, NO inert oksidlarga kirsa, NO₂, N₂O₃, N₂O₅ kislotali oksidlardir. Metallmasning oksidlanish darajasi qancha yuqori bo’lsa uning kislotali xossasi yuqori bo’ladi.
Inert gazlar (nodir gazlar) ham metallmaslar qatoriga kiritiladi. Bu elementlar atomining tashqi qavati elektronlari tugallangan. Geliy atomining tashqi qavatida ikkita elektron, qolgan inert gazlarda esa sakkiztadan elektron bor. Yaqin vaqtlargacha ham inert gazlar elektron bermaydi va olmaydi deb qaralar edi. Lekin hozirgi paytda inert gazlar kimyosi juda rivojlanib ketdi.