«Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi qonuni

2-razryad bo‘yicha 10 foizga va 3-razryad bo‘yicha 5 foizga oshirish orqali mehnatiga kam haq to‘lanadigan xodimlarning ish haqi miqdori jadal ravishda oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti hisobidan ta’minlanadigan tashkilotlarda band bo‘lgan universal kasblar xodimlari mehnatiga haq to‘lashga doir razryadlar 2019-yil 1-yanvaridan ularning yangilangan namunalari asosida joriy etildi. 2019-yil 1-sentyabrga qadar Xalqaro moliyaviy institutlar bilan birgalikda mehnatga haq to‘lash miqdorining uning natijalari, bajarilayotgan mehnat funksiyalarining murakkabligi va mas’uliyati bilan yanada uzviy bog‘liqligini ta’minlashni nazarda tutadigan byudjet tashkilotlarida mehnatga haq to‘lash tizimini yanada takomillashtirish konsepsiyasi ishlab chiqilishi rejalashtirilgan.
2019- yilda O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash
to‘g‘risida»gi qonunining yangi tahriri ishlab chiqildi. Bizning fikrimizcha, bu
qonun aholini o‘zini o‘zi ish bilan band qilishning zamonaviy va samarali
shakllari, jumladan, masofaviy mehnat va shu kabi boshqa faoliyat turlarini
kengaytirish va uning huquqiy maqomini belgilash uchun asos bo‘ladi.
Xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish uchun mehnatga munosib haq to‘lash
tizimini shakllantirish va aholi real daromadlarini oshirish zarur. Bu yo‘nalishda
eng kam oylik ish haqi miqdorini belgilash tartibi qayta ko‘rib chiqildi18.
Soliq va boshqa to‘lovlarning eng kam ish haqi miqdori bilan bog‘liq
bo‘lishiga barham beriladi. Mehnat munosabatlarini takomillashtirishga qaratilgan
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining yangi tahriri ishlab chiqiladi va
Mehnat kodeksida bozor iqtisodiyoti talabidan kelib chiqib, norasmiy mehnatdan
foydalanishning oldini olishga qaratilgan rag‘batlantiruvchi normalar; ishning
o‘ziga xos xususiyatiga ko‘ra, mehnat shartnomasini tuzish va bekor qilishning
soddalashtirilgan tartibi, xodim bilan bir vaqtda ish beruvchining ham
manfaatlarini ifodalaydigan qoidalar o‘z ifodasini topdi.
Mehnat kodeksida Xalqaro mehnat tashkilotining tavsiyalarini implementatsiya
qilish va mehnat munosabatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga soluvchi normalar
nazarda tutiladi. Mehnat qonunchiligidagi bunday o‘zgarishlar, bizning fikrimizcha
aholini erkin mehnat faoliyatini olib borishga va mehnatga munosib haq olishga
keng yo‘l ochib beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Murojaatnomasida Markaziy bank, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va
Toshkent shahri rahbarlariga 2019 yilda turmush sharoiti og‘ir bo‘lgan 1 ming 600
nafar xotin-qizlarni imtiyozli kreditlar asosida arzon uy-joylar bilan ta’minlash
vazifasi topshirilgan.
2014-2018- yillarda yoshga doir pensiya oluvchilar soni – 18,7 foizga, yoshga
doir tayinlangan o‘rtacha pensiya miqdori – 50,2 foizga yoshga doir pensiyaning
eng kam miqdori – 64,8 foizga ortgan. Tahlil qilinayotgan davrda nogironlik
bo‘yicha pensiya oluvchilar soni 4,2 foizga kamaygan, aksincha ularga tayinlangan
o‘rtacha pensiya miqdori 59,0 foizga ortgan. 2018 yilda boquvchisini yo‘qotganligi
sababli pensiya oluvchilar soni 249,6 ming kishini tashkil etgan, ularning soni
2014 yilga nisbatan 3,1 foizga ortgan. Bu davrda ularga tayinlangan o‘rtacha
pensiya miqdori 51,3 foizga ko‘paygan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 12-dekabrdagi
«Fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimi samaradorligini oshirish va pensionerlarni
ijtimoiy qo‘llabquvvatlashni kuchaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida»gi PF-5597-sonli farmoni qabul qilindi. Mazkur farmonga asosan 2019-
yil 1-yanvardan boshlab: – barcha ishlovchi pensionerlarga pensiyalar to‘liq
miqdorda to‘lanadi; – pensiyani hisob-kitob qilish uchun ish haqining maksimal
miqdorini eng kam oylik ish haqining 8 barobaridan 10 barobarigacha oshirildi.
Pensiyalarni hisoblashda asos sifatida 2015-yildan tashkil etilgan fuqarolarning
a) Pensiya jamg‘armasiga o‘tkazib borilgan sug‘urta badallarining
markazlashtirilgan reyestri ma’lumotlarini inobatga olishni joriy etish. b) pensiya
ta’minoti tizimining ijtimoiy adolati va samaradorligini oshirish sohasida: barcha
ishlovchi pensionerlarga pensiyalarini to‘liq miqdorda olish huquqini berish;
qariyalar va nogironlar internat uylarida (pansionatlarda) yashovchi yolg‘iz
pensionerlarga to‘lanadigan pensiya miqdorini oshirish ko‘zda tutildi. III guruh
nogironligi bo‘lgan shaxslarga qat’iy belgilangan miqdorda nafaqalarni tatbiq
etish. d) rag‘batlantiruvchi mexanizmlarni joriy etish, pensiya miqdori va
xodimning mehnat sohasidagi hissasi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni oshirish
sohasida. Fuqarolarning 35 yildan ortiqcha ish stajining har bir to‘liq yili uchun
pensiyalarning tayanch miqdorini hisoblab chiqarilgan o‘rtacha ish haqining 2 foizi
miqdoriga oshirishni nazarda tutish; 54 yoshdan pensiyaga chiqish huquqiga ega
bo‘lgan, biroq pensiyani umumiy belgilangan yoshdan kechroq rasmiylashtirgan
ayollarning pensiyalariga ustamalar belgilash; pensiyani hisoblab chiqarish uchun
hisobga olinadigan o‘rtacha ish haqini pensiya tayinlanish kunidagi belgilangan
eng kam ish haqining 8 barobaridan 12 barobarigacha oshirish.
Ijtimoiy sug‘urta tizimida fuqarolarning ixtiyoriy ishtirokini rag‘batlantirish
choralarini qo‘llash sohasida: pensiya yoshiga yetgan, ammo zarur ish stajiga ega
bo‘lmagan fuqarolarga, davlat pensiyalarini hisoblashda yetishmayotgan stajning
har bir oyi uchun Pensiya jamg‘armasiga bir martalik sug‘urta badallarini to‘lash
huquqini taklif etish (2018-yil 1-aprel holatiga ko‘ra yangi tayinlangan
pensiyalarning 55 foiz ulushini to‘liqsiz ish staji bilan tayinlangan pensiyalar
tashkil etadi); ishlovchi er (xotin)ning mehnatga haq to‘lash ko‘rinishidagi
daromadlari hisobidan ishlamayotgan turmush o‘rtog‘i uchun ixtiyoriy ravishda
Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari to‘lash huquqini taklif etish. Er(xotin) ishlamayotgan turmush o‘rtog‘i uchun Pensiya jamg‘armasiga ixtiyoriy sug‘urta
badallari to‘lash tizimi dunyoning ko‘plab davlatlarida mavjud.
Birgina Qashqadaryo viloyatida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab
quvvatlashga sarflanayotgan xarajatlar misolida mamlakatimizda kuchli ijtimoiy
siyosat olib borilayotganini guvohi bo‘lishimiz mumkin.
2010-2016-yillarda viloyatda ijtimoiy soha va aholini qo‘llab- quvvatlash
xarajatlari 1098,4 mlrd. so‘mga yoki 2,9 martaga ortgan. Bu davrda ijtimoiy soha
va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari tarkibida maorif harajatlari – 3,7,
sog‘liqni saqlash xarajatlari – 2,9, madaniyat va sport xarajatlari – 5,7, fan
xarajatlari – 3,0 ijtimoiy ta’minot xarajatlari esa 2,8 martaga ortgan19.
Ayniqsa qator yillar bu boradagi kamchiliklarni aniqlash va bartaraf qilish
bo‘yicha amaliy qadamlar qo‘yildi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining «Xalq qabulxona»lari va «Virtual qabulxonalari» muhim rol
o‘ynadi. 2017-yildan boshlab joriy etilgan xalq bilan faol muloqot olib borish,
jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida respublikamiz shahar va qishloqlariga «Sayyor
qabullar» uyushtirilishi yo‘lga qo‘yildi. Jumladan, 2018-yil 1- apreligacha Vazirlar
Mahkamasi huzuridagi Respublika «Jamoatchilik nazorati ishchi guruhi» vakillari
mahallalarda ijtimoiy holatni o‘rganish maqsadida Namangan viloyati Pop,
Kosonsoy tumanlarida, Surxondaryo viloyati Qumqo‘rg‘on va Sariosiyo
tumanlarida, Farg‘ona shahri va Quva tumanida, Andijon viloyati Qo‘rg‘ontepa
tumanida, Navoiy, Buxoro, Xorazm viloyatlari va Jizzax shaharlarida bo‘lishib,
aholini qiynayotgan va «Xalq qabulxona»lariga kelib tushayotgan shikoyatlar
yechimi yuzasidan sayyor reydlar uyushtirilib, ko‘pgina muammolar o‘sha
yerlarning o‘zida hal etilgan. Ushbu tizim bugungi kunda ijtimoiy muammolarni
hal qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Bu borada Prezident Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 28-dekabrda Oliy Majlisga
Murojaatnomasida qayd qilganidek, «Iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy himoya
o‘zaro uzviy bog‘liq tushunchalar bo‘lib, ularni bir-biridan ajralgan holda tasavvur
qilib bo‘lmaydi. Ayniqsa, 2019 yil – «Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish
yili»da ijtimoiy sohani yanada rivojlantirish uchun quyidagi vazifalarni amalga
oshirish zarur». Buning uchun quyidagi strategik vazifalarni amalga oshrish lozim,
deya qayd etadi Prezident.
Birinchidan, aholi o‘rtasida ishsizlikni kamaytirish, odamlar va oilalarning
daromadini oshirish lozim. Hukumat bir oy muddatda 2019- yil uchun bandlikka
ko‘maklashishning yangi davlat dasturini tasdiqlashi kerak.
Bu borada ishsizlarni kasbga o‘qitish, ularga huquqiy va boshqa maslahatlar
berish hamda boshqa ijtimoiy yordam usullaridan keng foydalanish kerak.
Xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish uchun mehnatga munosib haq
to‘lash tizimini shakllantirish va aholi real daromadlarini oshirishimiz zarur.
Eng kam oylik ish haqi miqdorini belgilash tartibini qayta ko‘rib chiqish, soliq
va boshqa to‘lovlarning eng kam ish haqi miqdori bilan bog‘liq bo‘lishiga barham
berishligi hamda Vazirlar Mahkamasiga ikki oy muddatda ushbu masalani hal etish
yuzasidan kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasi yuklatildi.
Ikkinchidan, pensiya va nafaqalarni tayinlash va to‘lash tartibini qayta ko‘rib
chiqish, pensiya tizimini tubdan isloh qilish zarur. Zero, yangi qabul qilingan
Prezident farmoniga ko‘ra, 2019-yil 1-yanvardan boshlab, ishlaydigan barcha
pensionerlarga pensiyalar to‘liq miqdorda to‘lanishi belgilandi.
2020-yil O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga qilgan
Murojaatnomasida ijtimoiy masalalarga ham alohida ahamiyat qaratdi. Ya’ni
«Oxirgi uch yilda “Inson manfaatlari hamma narsadan ustun» degan tamoyil
asosida xalqimiz hayotini tubdan yaxshilash bo‘yicha olib borayotgan keng
ko‘lamli ijtimoiy islohotlarni davom ettirish xususida fikr bildirdi. Bunda,
birinchidan, aholi farovonligini oshirish va uning ijtimoiy himoyasini kuchaytirish
chekka hududlarda, ayniqsa, qishloqlarda aholining aksariyat qismi yetarli
daromad manbaiga ega emasligini inobatga olish lozim.
Umuman, o‘zbek xalqining tarixiy an’analariga ko‘ra va mustaqillik yillarida
olib borilayotgan yangicha islohotlar natijasida aholini ijtimoiy himoya qilish
tizimining quyidagi natijalarini qayd qilish mumkin: – birinchidan, aholini ijtimoiy himoya qilish, og‘ir sharoitlarda ularga ko‘mak
berish, doimo bir birini qo‘llab-quvvatlash o‘zbek xalqiga xos tarixan shakllangan
milliy mentalitetning tarkibi qismi bo‘lganligiga guvoh bo‘ldik;
– ikkinchidan, mustaqillik yillarida sobiq Sovet Ittifoqi hukmronlik qilgan 70
yillik davrda mulkka davlat egaligi, ishlab chiqarish vositalari, ijtimoiy himoyaga
muhtoj oilalarga, mehnatga haq to‘lashning monopoliya tizimiga barham berildi;
– uchinchidan, o‘sha sovet tuzumi davridagi davlat mulkchiligi tugatilib,
tadbirkorlik va kichik biznes sohalariga yo‘l ochilishi kishilariing ijtimoiy
turmushini yaxshilash imkonini berdi;
– to‘rtinchidan, muhtoj oilalarning bozor munosabatlari mohiyatini tushunib
yetishi natijasida, oila daromadlarini ko‘paytirish imkoniyatlarini qidirishga, to‘q
va farovon hayot kechirayotgan oilalarga tenglashishga intilish kuchaya boshladi;
– beshinchidan, ishonchli ijtimoiy kafolatlarning ta’minlanishi, bozor
munosabatlariga o‘tishdagi qiyinchiliklarni yumshatish va yangi sharoitga
ko‘nikishga ko‘maklasha boshladi;
– oltinchidan, bugungi “Yangilanayotgan O‘zbekiston”da 2017-2021 yillarda
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harkatlar strategiyasiga muvofiq, davlat muhtoj aholini ijtimoiy qo‘llabquvvatlash bilan birga, o‘z oilasining farovonligini ta’minlashga intiluvchilarga
qulay imkoniyatlar yaratmoqda.
2018-yil 3- fevralda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xotin-qizlarni
qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmonida oilani har
tomonlama qo‘llab quvvatlashda xotin qizlarga oilaviy va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish borasida ham anchagina imtiyozlar berilishi ko‘rsatib o‘tilgan20.
Vaholanki so‘nggi yillarda mamlakatimizda xotin-qizlarning davlat va
jamiyat boshqaruvidagi faoliyati, ayniqsa iqtisodiy va siyosiy faolligini oshirish
masalasida ham ancha o‘sishga erishilgan. Masalan, bugungi kunda mahalliy
vakillik organlarida ayollar ulushi 16 % ni, Qonunchilik palatasida 17,5% ni,
Senatda esa ularning salmog‘i 15% ni tashkil etmoqda. Ijro organlarida 3.4 %, sud
organlarida 22,7 %, ishlab chiqarishda ham oldingi davrlarga nisbatan ikki barobar
ortganligining o‘ziyoq ayollarning davlat va jamiyat hayotidagi o‘rni ortib
borayotganligini tasdiqlaydi.