Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov

 
 
 
 

---

231 
 
Hayvonot dunyosi va uni muhofaza qilish 
 
Hayvonlar  biologik  resurslarning  ajralmas  bir  qismi  bo‗lib,  tabiatda 
moddalar  va  energiya  almashinuvida  ular  muhim  rol  o‗ynaydi.  Hayvonlar 
o‗simliklar bilan uzviy aloqada bo‗lib turadi. 
O‗simliklarning  quyoshdan  olayotgan  energiyasini  100%  desak,  shuning 
50%  ni  o‗zlashtirib  organik  moddalar  hosil  qiladi.  Ana  shu  organik  moddalar 
o‗txo‗r va bir-biri bilan ovqatlanadigan go‗shtxo‗r hayvonlar tomonidan iste‘mol 
qilinadi.  Natijada  hayvonlar  faoliyati  normal  o‗tadi.  Hayvonlar  o‗z  navbatida 
o‗simliklarga  ta‘sir  ko‗rsatib,  ularni  changlatishda,  urug‗  va  mevalarini 
tarqatishda ishtirok etadi. 
Ba‘zi hayvonlar, chunonchi, yirtqich qushlar zararkunanda kemiruvchilarni 
qirib,  o‗simliklarning  hosildorligini  oshiradi,  ba‘zi  foydali  hasharotlar  esa 
o‗simliklarni ayrim zararli hasharot va kasalliklardan saqlaydi. 
Hayvonlar  insonlar  hayotida  avvalo  oziq-ovqat  resurslari  sifatida  katta 
ahamiyatga  ega;  qolaversa  mo‗yna  tayyorlashda va  ko‗pgina  boshqa  sohalarda 
muhim rol o‗ynaydi. 
Inson o‗zining xo‗jalik faoliyatida hayvonlarga bevosita va bilvosita ta‘sir 
ko‗rsatadi.  Bunday  ta‘sir  ba‘zan  salbiy,  ba‘zan  esa  ijobiy  bo‗lishi  mumkin. 
Salbiy  ta‘sir  etganda  hayvonlarning  soni  kamayib  ketishi,  ularning  holati 
yomonlashishi  mumkin.  Insonlarning  salbiy  ta‘siri  natijasida  respublikamizda 
mavjud  bo‗lgan  sut  emizuvchi  yovvoyi  hayvonlarning  99  turidan  32  tasi, 
parrandalarning  410  turidan  31  tasi,  baliqlarning  79  turidan  5  tasi  «Qizil 
kitob»ga kiritilganligi bizga  ma‘lum. Jumladan, katta shomshapalak, shalpang-
quloq,  ko‗rshapalak,  oq  suvur,  qo‗ng‗ir  ayiq,  sirtlon,  qoplon,  xongul,  irbis, 
jayron,  Ustyurt  qo‗yi,  Qizilqum  yovvoyi  qo‗yi,  arxar,  lochin,  itolg‗i,  ov  turna, 
tuvaloq,  bizg‗aldoq,  qum  chumchug‗i,  echkemar,  Osiyo  kobrasi,  baxri  baliq, 
mo‗ylov baliq, Sirdaryo kurakburuni va boshqalarni ko‗rsatish mumkin. 

---

232 
 
Hayvonlarni  muhofaza  qilish,  ularning  tabiatdagi  muvozanatini  saqlab 
qolish, kamayib ketgan hayvonlar sonini qayta tiklash uchun asosan ovchilik va 
baliq  ovlashni  tartibga  solish,  qo‗riqxona  va  buyurtma  (zakaznik)  larni  tashkil 
etish  lozim.  Hayvonlar  yashaydigan  joylarning  ekologik  holati  yaxshilanadi. 
Qishloq  xo‗jalik  ishlab  chiqarishida  yerlardan  foydalanganda  hayvonlar  uchun 
o‗tlaydigan  maydonlar  qoldiriladi,  ularni  iqlimlashtirishga  e‘tibor  beriladi, 
zaharli  preparatlar  ta‘siridan  himoya  qilinadi  va  shunga  o‗xshash  tadbirlar 
amalga oshiriladi.  
Hayvonlar  biosferaning  muhim  elementidir.  Hayvonlar  o‗simliklar  bilan 
birgalikda  organik  dunyoning  ikkita  katta  tarmog‗ini  hosil  qiladi. 
Sayyoramizdagi  hayvonot  dunyosi  juda  ko‗p  sonli  bo‗lib,  1,5  mln.  dan  ortiq 
turni  tashkil  etadi.  Oziq  moddalarni  mustaqil  ravishda  sintez  qilishga  qodir 
bo‗lmagan  va  tayyor  organik  birikmalar  hisobiga  yashaydigan  organizmlar 
geterotrof hayvonlar deyiladi. Hayvonlarning avtotrof, xlorofilli o‗simliklardan 
muhim farqi ana shunda. 
Tabiatda  hayvonlarning  roli  juda  xilma-xildir.  Yerni  qazuvchi  hayvonlar 
(krotlar,  ko‗rsichqonlar  va  sichqonsimon  boshqa  kemiruvchilar)  tuproqni 
yumshatadi,  aralashtiradi,  najas  hamda  o‗simlik  qoldiqlari  bilan  o‗g‗itlaydi. 
Shunday  qilib  bu  hayvonlar  tuproq  hosil  qilish  jarayonda  faol  qatnashadi. 
Chuvalchanglar, chumolilar va boshqa ko‗pgina hasharotlar ham xuddi shunday 
rol  o‗ynaydi.  Yovvoyi  cho‗chqa  va  jayra  kabi  yirik  hayvonlar  ham  tuproqqa 
jiddiy  ta‘sir  etadi.  O‗rta  Osiyoning  tog‗larida  va  to‗qaylarida  katta-katta 
maydonlarni  yovvoyi  cho‗chqalar  o‗simlik  ildizlarini  axtarib kovlab tashlagan. 
Jayralar tog‗larda rovoch ildizlarini qidirib ko‗p joylarni qazib tashlaydi. 
O‗simliklarni changlashda, meva va urug‗larni boshqa yerlarga olib borib 
tashlashda ham hayvonlar juda katta rol o‗ynaydi. Ba‘zi bir o‗simliklar ma‘lum 
hasharotlar  yordamida  changlanadi  va  bunday  hasharotlar  bo‗lmasa,  umuman 
meva tugmaydi. Masalan, qizil sebarga faqat qovoq ari yordamida changlanadi, 

---

233 
 
kechasi  gullaydigan  ba‘zi  bir  o‗simliklar  tungi  kapalaklar  yordamida 
changlanadi. 
Ko‗pgina  o‗simliklarning  mevalari  ilmoqli,  tikanli  bo‗lib,  hayvonlarning 
juniga yoki odamning kiyimiga yopishib qoladi va shunday qilib uzoq-uzoqlarga 
olib  boriladi.  Bunday  urug‗larni  qo‗ylar,  echkilar,  itlarning  junlari  ayniqsa 
uzoqqa olib ketadi. 
O‗simlik urug‗lari va mevalarini tarqatishda kelgindi qushlar ham katta rol 
o‗ynaydi.  Masalan,  kuz  paytida  Sirdaryo  bo‗yidagi  to‗qaylarda  kelgindi 
chug‗urchuqlar  gala-gala  bo‗lib  yuradi.  Bu  parrandalar  jiyda  mevalarini  yeb, 
danagini uzoqlarga olib borib chiqarib tashlaydi. O‗rta Osiyoning archazorlarida 
yashaydigan  kichkinagina  qush  –  archa  boltatumshug‗i  archaning  qubba 
mevalarini 
tevarak-atrofga 
yoyadi.  O‗simliklarning  urug‗ini  ko‗pgina 
hasharotlar,  masalan,  chumolilar,  shuningdek,  ba‘zi  bir  kemiruvchilar  o‗z 
inlariga yig‗ib olib boshqa joylarga tarqatadi. 
Dasht  va  cho‗llarda  yashaydigan  o‗txo‗r  hayvonlar  ham  o‗simlik 
qoplamiga  muhim  ta‘sir  ko‗rsatgan.  Ular  qimmatli  yem-xashak  o‗simliklarini 
yeb  tugatib  yuborgan,  oqibatda  mollar  eya  olmaydigan  o‗simlik  turlari  paydo 
bo‗lgan.  Chorva  mollari  ko‗plab  to‗planadigan  joylarda,  masalan, suv-buloqlar 
atroflarida ayniqsa yaxshi o‗simliklar kamayib ketdi. Shu bilan birgalikda uzoq 
vaqt  davomida  yaylovlarda  chorva  mollari  boqilmasligi  ham  ko‗ngilsiz 
oqibatlarga sabab bo‗lgan. 
O‗rta  Osiyo  cho‗llarida  uzoq  vaqt  davomida  chorva  mollari  boqilmasligi 
natijasida  yer  yuzasini  cho‗l  moxi  qoplab  oladi.  Bu  o‗simlik  qumning  butun 
yuzasini  sidirasiga  egallaydi.  Cho‗l  moxi  tuproqqa  nam  o‗tkazmaydi,  oqibatda 
qumlarning  gidrologik  sharoiti  keskin  yomonlashadi  va  oq  saksovul,  qandim, 
butasimon sho‗ra o‗simliklari kabi yirik o‗simliklar ham halok bo‗ladi. Bunday 
yerlarda chorva haydab boqilsa mox deyarli tugab qoladi. 
Hayvonlar o‗rmon va tog‗lardagi butalar va o‗tlarga ham salbiy ta‘sir etadi. 
O‗rmonlarda hayvonlar ko‗payib ketsa, kedr, eman, buk (qora qayin), grab kabi 

---

234 
 
daraxtlarning hosili umuman yo‗q bo‗lib ketadi. O‗rta Osiyo tog‗larida yovvoyi 
cho‗chqalar va jayralar yong‗oq, olma, nok, tog‗olcha, do‗lana mevalarini juda 
sevib  eydi.  Tog‗  oldilarida  kemiruvchilar  xandon  pista  va  bodom  mevalariga 
katta zarar yetkazadi. 
Tuyoqli  hayvonlar  (loslar,  bug‗ular)  yosh  daraxt  shoxlarini  sindiradi, 
o‗sayotgan  daraxt  uchini  uzib  tashlaydi.  Bu  esa  daraxtlarning  qiyshayishiga, 
zaiflashishiga  va  ba‘zan  esa  umuman  qurib  qolishiga  sabab  bo‗ladi. 
O‗zbekistonning qumli cho‗llarida oq saksovullarga qum kalamushlar juda katta 
zarar yetkazadi. Bunday kalamushlar saksovulzorlarda gala-gala bo‗lib yashaydi 
va qisqa vaqt ichida saksovul butoqlarini kemirib uni nobud qiladi. 
Qushlar  ham  daraxtlarning  kurtaklari  va  igna  barglarini  yeb  o‗rmonlarga 
zarar  yetkazadi.  Masalan,  Laplandiya  qo‗riqxonasida  olib  borilgan  kuzatish 
natijasida beshta chilning jig‗ildonidan olti ming kurtak  va barg bandi chiqqan 
(Voronsov, Xaritonova, 1977- yil). 
Shu  bilan  birgalikda,  ko‗pgina  sut  emizuvchilar,  ba‘zi  bir  yirtqich 
hayvonlar  (bo‗rsiqlar),  hasharotxo‗rlar  va  qo‗l  oyoqlilar  o‗rmonga  zarar 
keltiradigan  hasharotlarni  ko‗plab  qiradi.  Masalan,  bo‗rsiq  bir  kecha-kunduzda 
may  qo‗ng‗izining  5  ming  lichinkasini  yeb  tugatadi  (Voronsov,  Xaritonova, 
1977-yil). Bunday o‗rmon do‗stlari ehtiyot qilib muhofaza etilishi kerak. 
Son-sanoqsiz  hasharotlarni  yeb  tugatadigan  bir  qancha  qushlar  ham  bor. 
O‗rmonlarda  yashaydigan  katta  chittak,  moyqut,  qizilishton  qiziltush, 
fotmachumchuqlar  ana  shunday  foydali  qushlardir.  O‗rta  Osiyoda  ko‗kqarg‗a, 
kakkuqush, 
tentakqush, 
karqunok 
dalalarning 
va 
o‗rmonlarning 
zararkunandalarini yeb tugatadigan qushlardir. Paxta dalalarida tustovuqlar ham 
ko‗pdan-ko‗p zararli hasharotlarni yeb, bir vaqtlar katta foyda keltirar edi. 
Inson  qadim  zamondayoq  ko‗pgina  yovvoyi  hayvonlarni  dastlab  qo‗lga 
o‗rgatgan  va  so‗ngra  xonakilashtirgan.  Ulardan  oziq-ovqat  va  boshqa  xo‗jalik 
ehtiyojlarida  foydalangan.  Hozirgi  zamon  chorvachiligi  qishloq  xo‗jaligining 
juda  muhim  tarmog‗i  bo‗lib,  insonni  eng  muhim  oziq-ovqat  mahsulotlari  – 

---

235 
 
go‗sht, yog‗, moy, sut, tuxum va boshqalar bilan ta‘minlaydi, transport vositasi 
bo‗lib  xizmat  qiladi  (otlar,  xo‗kizlar,  eshaklar,  bo‗rilar,  itlar),  yengil  sanoat 
uchun  xomashyo  (teri,  mo‗yna,  jun)  yetkazib  beradi.  Chorvachilik 
chiqindilaridan chorva mollari uchun yem-suyak uni va ba‘zi bir dori-darmonlar 
ham olinadi. Chorvachilik juda qimmatli organik o‗g‗it-go‗ng beradi. 
Chorva  mollari  ma‘lum  estetik  ahamiyatga  ham  ega.  Bir  necha  asrlardan 
buyon  go‗zal  parrandalar  –  tovuslar,  to‗tiqushlar,  tustovuqlar  qo‗lda  boqib 
kelinadi.  Sayroqi  mayda  qushlar  –  bulbul,  kanareyka,  sa‘va  va  boshqalar 
madaniylashtiriladi.  Xovuzlarda  oqqushlar  va  yovvoyi  o‗rdaklar  yashaydi, 
istirohat bog‗larida tiyinlar (olmaxonlar) yayrab yuradi. Ba‘zi bir joylarda rang-
barang chiroyli kapalaklar asraladi.  
O‗rni  kelganda  shuni  aytish  kerakki,  o‗lkamiz  o‗simlik  olamiga  boy 
bo‗libgina qolmay, balki hayvonot olamiga ham boydir. Bizdagi mavjud cho‗l-
adirlarimizda,  tog‗u-yaylovlarimizda,  to‗qayzoru-suv  havzalarida  turli-tuman 
hayvon  turlari  mavjud  bo‗lib,  bularning  hammasi  birgalikda  ma‘lum  bir 
ekosistemalarni  hosil  qiladi.  Insonlarning  kundalik  hayotida  hayvonlarning 
tutgan  o‗rni,  ahamiyati  o‗simliklarnikidan  kam  emas.  Ular  bizni  oziq  -ovqat 
(go‗sht, sut, yog‗, moy, tuxum, baliq mahsulotlari va h.), kiyim- kechak, dorivor 
moddalar bilan ta‘minlaydi, qishloq xo‗jaligi, transport, ilmiy-tadqiqot ishlarida, 
tibbiyotda  tajribalar  o‗tkazish  kabilarda  foydalaniladi.  Hayvonlar  o‗simliklar 
bilan doimo biotik aloqada bo‗lib, ularni changlatishda, meva urug‗larini boshqa 
joylarga, ya‘ni o‗simliklarning territorial tarqalishida qatnashadi. 
So‗nggi  bir  qancha  o‗n  yillar  davomida  ona-tabiatimizning  rang-
barangligiga kattagina zarar yetkazildi.  
O‗zbekiston 
Respublikasi 
«Qizil 
kitob»ida 
(11-tom, 
2003-y.) 
ko‗rsatilganidek,  so‗nggi  o‗n  yillar  davomida,  tabiatdan  foydalanishning 
kuchayishi natijasida ko‗plab hayvon turlari inson ta‘siri ostida qolib, ularning 
yashash  joylari,  soni  qisqardi.  Ayrimlari  esa  butunlay  yo‗q  bo‗lib  ketdi. 
Jumladan, Turon yo‗lbarsi, gepard, Turkman quloni, Orol sulaymon balig‗i kabi 

---

236 
 
hayvonlar  umuman  yo‗q  bo‗lib  ketdi.  Sirtlon,  qoplon,  to‗xta  tuvaloq,  Sirdaryo 
va  Amudaryoning  kichik  va  katta  kurak  burunlari  kabilar  yo‗q  bo‗lib  ketish 
arafasida turibdi. Ustyurt va Buxoro qo‗ylari, morxo‗r, qoraquloq, O‗rta Osiyo 
qunduzi,  oq  bosh  o‗rdak,  vishildov  oqqush,  marmar  churrak,  yo‗rg‗a  tuvaloq, 
Farg‗ona qum kaltakesakchasi, ayrim molluska va hasharotlar yo‗q bo‗lib ketish 
xavfi  ostida.  Ko‗plab  hayvon  turlarining  soni  uzluksiz  kamayib  bormoqda, 
sababi,  hududlarning  xo‗jalik  maqsadlarida  o‗zlashtirilishi,  atrof-muhitning 
ifloslanishi, biologik resurslardan me‘yorsiz foydalanishdir. 
Oxirgi  o‗n  yillar  mobaynida  sug‗oriladigan  maydonlarni  kengaytirish 
maqsadida  Mirzacho‗l  va  Jizzax,  Qarshi  va  Surxon  –  Sherobot  cho‗llari, 
Farg‗ona vodiysining markaziy qismi, Tyan-Shan va Pomir, Oloy tizmalarining 
g‗arbiy  etaklaridagi  adirlar  o‗zlashtirildi.  Sug‗orish  tufayli  o‗zlashtirilgan 
hududlarda  ekologik  vaziyat  o‗zgardi.  Ko‗plab  cho‗l  hayvonlarining  soni, 
masalan,  jayron,  yo‗rg‗a  tuvaloq  kabi  hayvonlar  arealining  qisqarishi  buning 
dalilidir.  To‗qayzorlarning  kesib  tashlanishi  natijasida  bu  joylarda  yashovchi 
Buxoro  bug‗usi,  tustovuq  va  boshqa  endemik  kenja  turlar  yashash  joylarining 
keskin  qisqarishiga  olib  keldi.  Janubiy  Orol  bo‗yida  ekologik  sharoitning 
o‗zgarishi  natijasida  Amudaryo  deltasida  vishildoq  oqqush,  pushti  va  jingalak 
saqovqush, qorabuzov va boshqa kamyob qushlarning joyi, ornitologiya nuqtayi 
nazaridan muhim ahamiyatga ega bo‗lgan botqoqliklar bugundan o‗z mohiyatini 
yo‗qotdi. Tog‗-kon sanoatining tezkorlik bilan rivojlanishi, daraxt va butalarning 
kesilishi,  chorvachilikda  yaylovlardan  haddan  tashqari  keng  foydalanish 
natijasida  barcha  tog‗  ekotizimlarining  o‗zgarishi  hamda  umurtqasiz 
hayvonlarning yashash joylari yo‗q bo‗lib ketishiga sabab bo‗lmoqda. 
Respublikamizdagi  mavjud  qo‗riqxonalarda  «Qizil  kitob»  ga  kiritilgan 
Buxoro  bug‗usi,  morxo‗r,  Qizilqum  arxari  kabi  hayvonlar,  yirtqich  qushlar  va 
hasharotlar muhofaza ostiga olingan. 
Kamyob  hayvonlar  turlarini  ko‗paytirish  Respublika  markazi  (Buxoro 
viloyati)  olib  borayotgan  izlanishlari  kamyob  va  yo‗q  bo‗lib  ketayotgan 

---

237 
 
hayvonlarni yarim tutqunlik sharoitida ko‗paytirish, ularni saqlab qolish, sonini 
tiklashga bag‗ishlangan. Undan tashqari, bu yerda Respublika «Qizil kitob» iga 
hamda  Xalqaro  Qizil  kitoblarga  kiritilgan  jayron,  yo‗rg‗a  tuvalok,  qulon, 
Prjevalskiy  oti  kabi  turlarni  ko‗paytirish  va  qo‗riqlash  bo‗yicha  amaliy  ishlar 
olib borilmoqda. 
Tabiatni  muhofaza  qilish  Davlat  qo‗mitasi,  Davlat  bionazorati  bosh 
boshqarmasi, O‗zR FA Zoologiya instituti olimlari tomonidan yo‗q bo‗lib ketish 
xavfi  ostidagi  qushlarni  sun‘iy  sharoitda  ko‗paytirish  va  tabiatga  qo‗yib 
yuborish ishlari amalga oshirilmoqda. 
O‗zbekistonning  birinchi  «Qizil  kitob»i  1983-yilda  nashr  etilgan  bo‗lib, 
unga  umurtqali  hayvonlarning  63  turi  kiritilgan  edi.  «Qizil  kitob»  ning  yangi 
nashriga  (11  tom,  hayvonot  olami,  2003-y.)  sut  emizuvchilarning  23  turi, 
qushlarning  48  turi,  sudralib  yuruvchilarning  16  turi,  baliqlarning  17  turi, 
halqasimon 
chuvalchanglarning 
3 
turi, 
moluskalarning 
14 
turi, 
bo‗g‗imoyoqlilarning 61 turi kiritilgan. 
Turlarning tabiatda yo‗q bo‗lib ketish xavfi toifalari quyidagicha: