Ahmadjonov ilhom luxmonovich

(16)
| | 
NO
2
NO
2 
CH
2
Cl CH
2
| ¯ | 
+ Cl¯
(17)
| | 
NO
2
NO
2 
CH
2
CH
2
CMe
2
NO
2
| | − 
+ ¯CMe
2
NO
2 
(18) 
| | 
NO
2
NO
2 
CH
2
CMe
2
NO
2
CH
2
Cl CH
2
CMe
2
NO
2
CH
2
Cl 
| − | | | ¯ 
+
+
(19)
| | | | 
NO
2
NO
2
NO
2
NO
2
Bir vaqtning o’zida Rassel va Deynen boshqa usulga asoslanib aynan shu 
mexanizmni 
taklif 
etadilar. 
Ularning 
izlanishlariga 
asosan, 
2-nitro-2-

---

52 
propanidanionni n-nitrobenzilxlorid yoki 2-nitro-2-xlorpropan bilan reaktsiyasi 
nurlanish orqali katalizlanadi, qo’shilish mahsuloti anion-radikali-2-(n-
nitrobenzil)-2-nitropronan (12) etanol va dimetilformamid eritmasida elektron 
paramagnit rezonans spektroskopiya orqali aniqlangan.
Kornblyum va boshqa olimlar alifatik uglerod atomidagi S
RN
1 reaktsiyalarini 
yoritib o’tganlar. Shuning uchun asosan aromatik uglerod atomidagi S
RN
1 
reaktsiyalarini muhokama qilamiz.
S
RN
1 mexanizm bosqichi 
S
RN
1 mexanizmini asosiy bosqichlari bo’lib, initsirlash, zanjirning o’sishi va 
zanjirning tugallanishi hisoblanadi:
Initsirlash bosqichi:
ArX + e¯ → (ArX)¯ 
(20) 
Zanjirli o`sish bosqichi:
(ArX)¯ → Ar
˙
+ X¯ 
(21)
Ar
˙
+Nu¯ → (ArNu)¯
(22) 
(ArNu)¯ + ArX → ArNu + (ArX)¯
(23) 
Bu mexanizmning birinchi reaktsion qobilyatli intermediati anion-radikal 
bo’lib, kerakli nukleofil guruhga ega aromatik substrat elektron qabul qilganda 
boshlanadi (20-reaktsiya). Bu ishqoriy metalni suyuk ammiakda erishi natijasida 
hosil bo’ladigan solvotlangan elektron bilan o’zaro ta’siri yoki elektronni katoddan 
qabul qilib oladi. Yoki boshqa anion-radikaldan elektron o’tadi yoki qandaydir 
boshqa kimyoviy reaktsiya natijasida ro’y beradi.
Zanjirning 21-reaktsiya asosida o’sishida anion-radikal aril-radikal va 
nukleofil guruh anioni hosil qilib dissotsiyalanadi. Agar X substrat kation bo’lsa
nukleofil guruh neytral zarra tarzida ajraladi.
Aril-radikal 22-reaktsiya asosida nukleofil bilan ta’sirlashib, yani δ-bog’ 
yangi anion-radikal hosil bo’ladi.
23-reaktsiya anion-radikaldn substrat elektron o’tishi bo’lib, zanjirni o’sish 
bosqichi rektsiyalarini ketma-ketligini tugallaydi. Zanjirning uzilish bosqichi 
reaktsiya sharoitlariga bog’liqdir.
1.1 rasmda zanjir o’sish bosqichi rivojlanishini o’zgacha yo’nalishi 
keltirilgan. Ichki aylanada dastlabki modda-AX va nukleofil Z-tasvirlangan. 

---

53 
O’rtadagi doirada bu reaktsiyada ishtirok etuvchi intermediatlar − aril-radikallar 
substrat anion-radikali va o’rin almashinish mahsuloti joylashtirilgan. Uch faol 
intermediatlarni birortasini hosil bo’lishiga olib keladigan istalgan jarayon 21-23 
reaktsiyalar 
ketma-ketligi 
amalga 
oshganda 
reaktsiyani 
initsirlaydi. 
Intermediatlardan birini yo’qotilishiga olib keladigan istalgan jaryon bu tsiklni 
to’xtatadi. Agar o’rta doirani olib tashlasak o’rin almashinish reaktsiyasi hosil 
bo’ladi.