Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
83 
 
uning  biologiyasi,  fenologiyasi  va  ekologiyasini  shu  o‗simlikni  botanika  bog‗i 
sharoitida  ekishda  foyalanish  bo‗yicha  dastlabki  baholash  imkoniyatini  olish  va 
kelajakda aniq sharoitda ekishda foydalaniladi. CHunki o‗simlik to‗g‗risidagi botanik 
ma‘lumotlar  ko‗rincha  o‗simlikni  tabiiy  sharoitdagi  morfologiyasini  tasvirlangan 
bo‗ladi xolos. 
Tabiiy 
florani 
turli 
o‗simliklarini 
har 
xil 
ekologik 
sharoitlarda 
madaniylashtirilganda  va  o‗stirilganda  birinchi  navbatda  o‗simliklarni  ekologik 
o‗zgarishga moyilligi (plastichnost) va tabiiy bo‗lmagan boshqa sharoitda moslashuv 
imkoniyati mavjudligi (adaptivnыe vozmojnosti) aniqlanadi.  
O‗rta  Osiy  tabiiy  florasini  o‗simliklarini  Toshkent  sharoitiga  introduksiya 
qilishda  noyob  (redkix),  endemik  va  «reliktovыx»  bo‗lib,  qisqa  ekologik  areali 
bo‗lgan, tabiiy sharoitlarga moslashganlarini maxsus, o‗ziga xos substratlarda: gipsli, 
sho‗rxok va ohakli va boshqa joylarga moslashganlariga alohida e‘tibor qaratildi.  
Introduksiya  qilinayotganda  turli  vertikaal  poyaslarni  va  ulardagi  er  qatlamlari 
kabi  omillar  ham  inobatga  olindi.  SHularga  qaraganda,  yovvoyi  holda  o‗suvchi 
biologiyasi,  ekologiyasi  turlicha  o‗simliklarni,  Toshkent  sharoitiga  moslashtirish, 
introduksiya qilish ishlarini naqadar murakkab va qiyin jarayon ekanligini ko‗rsatadi.  
O‗rta  Osiyo  flora  o‗t  o‗simliklarini  madaniylashtirib  o‗stirishni  ko‗p  yillik 
tajribalari    shuni ko‗rsatdiki, birinchi navbatda obdon erni ekishga tayyorlash kerak 
va unib chiqqan o‗simlikni birinchi yili qattiq parvarish qilish lozim.  
Ekishdan  oldin  erni  25–30  sm  chuqurlikgacha  chopish,  hamda  1–2  chelak  qum 
va  2  chelak  chirigan  barglarni  1  m
2
  erga    solish  kerak.  Daryo  qumi,  ayrim  hollarda 
granit  maydasi  erni  mexanik  tarkibini  yaxshilab  uni  engilroq  qiladi,  chirigan  barglar 
esa  oziq  moddalar  miqdorini  oshiradi  (asosan  gumin  kislota  unumlari).  Bu  esa  o‗z 
navbatida  o‗simlikni  o‗sishi  va  rivojlanishiga  ayniqsa  birinchi  yili  ijobiy  ta‘sir 
ko‗rsatadi.  
Introduksiya  qilinayotgan  o‗simlikni  er  ostki  qismi  oldiniga  chopilgan, 
yumshatilgan, oziq moddalariga boy bo‗lgan erni yuza qatlamida (25–30 sm) bo‗ladi. 
Bu o‗simlikni o‗sishi va rivojini yaxshi ta‘minlaydi.  
Introduksiya qilinayotgan o‗simliklar o‗zini tabiiy sharoitidan ko‗chirilib, boshqa 
sharoitga  ekilganda,  yaratilgan  bir  xil  edafik  sharoitga  tabiiy  turlicha  reaksiya 
beradilar.  Ushbu  reaksiyalarni  e‘tiborga  olib,  introdutsentlarni  shu  yaratilgan  edafik 
faktorlarga  bo‗lgan  munosabatlari  ularni  ekologik  plastikligini  (moslanuvchanligi) 
aniqlash,  shunga  qarab  agrotexnik  tadbirlarni  olib  borish  lozim  bo‗ladi,  ular  asosan 
yaxshilab  begona  o‗tlardan  tozalanishi  (propolka),  quyosh  tikkaga  kelganda  ularni 
oftob  nuri  issig‗idan  pana  qilishlar  ularni  biotsenotik  arealini  aniqlash  imkonini 
beradi.  
Ekologik  areali  tor  o‗simliklarni  introduksiya  qilinayotganda  erni  maxsus 
tayyorlanadi,  ularni  tabiiy  o‗sayotgan  joyi  sharoitiga  yaqinlashtiriladi.  Erga  galofit 
ostiga  sho‗rxok  tuproq,  psammofitlar  ostiga  o‗ralar  kovlanadi  va  ular  qum  bilan 
to‗ldiriladi,  gipsofitlar  ostiga  esa  tarkibida  gips  saqlagan  tuproq  solinadi  (ular 
o‗simlikni tabiiy o‗sayotgan joyidan keltiriladi). 
Bir xil o‗simliklar bu yaratilgan sharoitda yaxshi o‗sib rivojlanadi boshqalari esa 
oddiy sharoitda ham o‗saveradi.  

---